Παρατήρηση: Ενδέχεται η αρίθμηση των στίχων της Οδύσσειας να παρουσιάζει μικρές διαφορές από απόδοση σε απόδοση.
Ο πρώτος ειδικός που εξέφρασε μια τέτοια άποψη ήταν ο Γερμανός αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος W.Doerpfeld[10] στις αρχές του 20ου αιώνα, ο όποιος πέρασε αρκετά χρόνια στη Λευκάδα προσπαθώντας να την ταυτίσει με την ομηρική Ιθάκη, και του οποίου ο τάφος βρίσκεται στην άκρη του ακρωτηρίου Αγία Κυριακή, απέναντι από το Νυδρί. Και παρότι ο Doerpfeld κατάφερε να αντιστοιχίσει πειστικά πολλές τοποθεσίες με την ομηρική περιγραφή, δεν ανακάλυψε σημαντικά αρχαιολογικά στοιχεία που θα αποδείκνυαν την άποψή του. Δεν αναμένονται όμως σημαντικά ερείπια από το παλάτι του Οδυσσέα καθώς πρέπει να ήταν απλό, από πέτρα και ξύλο και μάλλον φτωχικό για τα μέτρα της εποχής, αφού το βασικό εξωτερικό χαρακτηριστικό του ήταν τα πολλά κτήρια και ο χτιστός φράκτης με τα διπλά θυρόφυλλα (ρ΄ 266-268), ενώ ακόμη και η κύρια αίθουσα είχε χωμάτινο δάπεδο (φ΄ 120-121, χ΄ 455-456) και εκεί ο Τηλέμαχος έσκαψε για να στερεώσει τα τσεκούρια για τη δοκιμασία της τοξοβολίας (εικόνες 31-32). Προφανώς για τον λόγο αυτόν έκαναν μεγάλη εντύπωση στον Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο, τα πλούσια παλάτια των Φαιάκων (η΄ 84-85) και του Μενελάου στην Σπάρτη (δ΄ 72-73) αντίστοιχα, ενώ ο πλούτος του Οδυσσέα ήταν κυρίως τα χιλιάδες ζώα που είχε στην κατοχή του.
Ένα πάντως από τα σημαντικά ευρήματα του Doerpfeld στη Λευκάδα είναι τα ερείπια ναού του Απόλλωνα δίπλα στο φάρο του ακρωτηρίου Λευκάτη, τα μόνα στοιχεία λατρείας του Απόλλωνα που βρέθηκαν στα Ιόνια νησιά από την εποχή του Χαλκού, ενώ μια μεγάλη γιορτή (εκατόμβη) για τον Απόλλωνα στην Ιθάκη αναφέρεται στο (υ΄ 275-276). Στην κλασική αρχαιότητα υπήρχε η φθινοπωρινή γιορτή Πυανέψια για τον Απόλλωνα, που γίνονταν τον μήνα Πυανεψιώνα (μέσα Οκτωβρίου με μέσα Νοεμβρίου). Υπήρχε και εαρινή γιορτή, τα Θαργήλια, αλλά αυτή ήταν προς τιμή του Απόλλωνα μαζί με την Άρτεμη.
Φυσικά ούτε στην σημερινή Ιθάκη έχουν υπάρξει αντίστοιχα στοιχεία, και επιπλέον η μορφολογία της είναι τέτοια που δεν προσφέρεται σαν έδρα ενός βασιλιά με εξουσία στα γύρω νησιά, αλλά και σε αρκετά σημαντικά τοπογραφικά σημεία δεν ταιριάζει με την ομηρική περιγραφή.
Στον χάρτη επάνω, οι σχετικές θέσεις των «επίμαχων» νησιών που διεκδικούν την πατρότητα της ομηρικής Ιθάκης. Όλες οι ενδείξεις όμως συγκλίνουν προς τη Λευκάδα, με τη λιγότερη πιθανή υποψήφια την ίδια τη σημερινή Ιθάκη. (Πηγή εικόνας: Google Earth).
Η Λευκάδα παραμένει λοιπόν ο βασικός υποψήφιος για την ομηρική Ιθάκη, με αρκετά στοιχεία να ενισχύουν αυτή την άποψη, όπως τη συχνή ερώτηση προς τους νεοφερμένους, αν ήλθαν στην Ιθάκη από τη θάλασσα "γιατί δεν πιστεύουν να ήρθαν από την ξηρά" (π.χ. π΄ 57-59), ή όταν οι αντίπαλοι του Οδυσσέα μετά τη μνηστηροφονία φοβόνταν ότι θα μπορούσε να διαφύγει πεζός από την Ιθάκη!
«Μα ελάτε πριν να φύγει αυτός τρεχάτος για την Πύλο…» (μετάφραση Σιδέρη),
και στο αρχαίο κείμενο (ω΄ 430-437):
«…πρὶν τοῦτον ἢ ἐς Πύλον ὦκα ἱκέσθαι
…………………………………………..
… μὴ φθέωσι περαιωθέντες ἐκεῖνοι»
Αλλά και ο Τηλέμαχος αναφέρει ότι θα πάει στην Πύλο για να μάθη νέα του πατέρα του «περάτης» αφού δεν έχει πλοίο, «έμπορος» στο αρχαίο κείμενο, αυτός που περνά από πόρο (β΄ 319).
Οι φράσεις αυτές από μόνες τους θα μπορούσαν να απαλείψουν, πέρα από τη σημερινή Ιθάκη και την Κεφαλονιά ή τμήματά της σαν υποψήφια για την ομηρική Ιθάκη (βλ παρακάτω). Το «περαιωθέντες» υπονοεί ένα πορθμείο (ουσιαστικά μία μεγάλη σχεδία) που πέρναγε απέναντι ανθρώπους και ζώα* (υ΄ 184-187), 6 km νοτιότερα από τη σημερινή πόλη της Λευκάδας, καθώς, παρότι το κανάλι στα βορειοανατολικά του νησιού δεν είχε ακόμα ανοιχτεί, γλύτωναν έτσι αρκετό μέρος της διαδρομής από την ομηρική πόλη (σημερινό Νυδρί) προς την απέναντι ακτή. Όπως έχει σημειωθεί όμως και στην περίπτωση του νησιού της Κίρκης, μια στενή λωρίδα γης που ενώνει με την ξηρά δεν στερούσε αναγκαστικά την ονομασία «νησί» από έναν τόπο, αν και ο Όμηρος πουθενά δεν αναφέρει σαφώς την Ιθάκη ως νησί, με εξαίρεση το ν΄ 95 «…τῆμος δὴ νήσῳ προσεπίλνατο ποντοπόρος νηῦς». Εξάλλου ο χαρακτηρισμός … εν αμφιάλω Ιθάκη… (α΄ 401), δηλαδή στην Ιθάκη με θάλασσα από τις δύο πλευρές, παραπέμπει σε χερσόνησο και όχι σε νησί (βλ και Αμφιάλη Κερατσινίου, που ονομάζονταν Αμφιάλη Άκρα στην αρχαιότητα).
*Τα μεγάλα κοπάδια ήταν στη «στεριά» (ξ΄ 97-102)
Να σημειωθεί επίσης ότι όταν η Αθηνά μετακινείται προς την Ιθάκη από τον Όλυμπο (α΄ 102), όπως εξάλλου και από την Ιθάκη προς την Σπάρτη (ν΄ 439-440) δεν περνά θάλασσα, ενώ στη μετακίνησή της από τη χώρα των Φαιάκων προς την Αθήνα (η΄ 78-79) και του Ερμή από τον Όλυμπο προς το νησί της Καλυψώς (ε΄ 55-56), σαφώς φαίνεται ότι διασχίζουν θάλασσα. Ακόμα και στην Ιλιάδα (Ξ΄ 225-230) όταν η Ήρα ξεκινά από τον Όλυμπο για τη Λήμνο, ο Όμηρος αναφέρει συγκεκριμένα πότε πετά πάνω από στεριά και πότε πάνω από θάλασσα.
Παρατήρηση: Αν θεωρήσουμε τη Λευκάδα σαν την ομηρική Ιθάκη, τότε το λιμάνι του Φόρκυνα όπου οι Φαίακες αποβίβασαν τον Οδυσσέα, όπως παρατηρεί ο Κ. Δούκας (βλ. παρακάτω), πρέπει να είναι ο κόλπος Σύβοτα (βλ. χάρτη), λέξη που σχετίζεται με την εκτροφή χοίρων και ταιριάζει με την εγγύτητα του μαντριού του Εύμαιου. Ο κόλπος Σύβοτα είναι νότιος και δεν βολεύει για άφιξη στη Λευκάδα σε πλοίο που έρχεται από τον βορρά, όπως από την Κέρκυρα, ταιριάζει όμως πολύ καλά για πλοίο που έρχεται από νοτιοδυτικά, όπως πχ από το Τράπανι.
Και η Κεφαλονιά (Κεφαλληνία) πάντως έχει προταθεί ως η ομηρική Ιθάκη και συγκεκριμένα η δυτική χερσόνησός της η Παλική, που υποτίθεται ότι πριν από 2000 χρόνια διαχωρίζονταν από το κυρίως νησί με χαμηλό ισθμό που περιοδικά πλημμύριζε, ο οποίος αργότερα ανυψώθηκε εξαιτίας σεισμών και επιχωματώθηκε από κατολισθήσεις. Αυτή την άποψη που είναι εξίσου παλιά με του Doerpfeld για την Λευκάδα την είχε διατυπώσει πρώτος ο Γεράσιμος Βολτέρας το 1903, αλλά και σήμερα έχει υποστηρικτές, όπως την ομάδα του πρόσφατα εκλιπόντος Άγγλου επιχειρηματία Robert Bittlestone που εκθέτει τη θεωρία του στο βιβλίο «Odysseus Unbound» (2005), και φυσικά αρκετούς μεταξύ των Κεφαλονιτών, όπως τον Νίκο Λιβαδά-Τουμασάτο που έχει εκδώσει σχετικό βιβλίο το 1998 (Κεφαλληνία – Η αποκάλυψη της Ομηρικής Ιθάκης) και τον Νίκο Καμπάνη (Η τελευταία ευκαιρία, 2003).
Όμως αυτή η εκδοχή έχει ένα σοβαρό πρόβλημα. Το «διάσελο» μεταξύ Παλικής και κυρίως Κεφαλονιάς είναι αρκετά ορεινό και συμπαγές και δεν δικαιολογεί μια τόσο σημαντική γεωλογική αλλαγή σε τόσο μικρό διάστημα. Εξάλλου η θάλασσα έχει ανέβει κατά 2.0-2.5 m σ’ αυτό το διάστημα, αν και ο Bittlestone υποστηρίζει ότι στο μεταξύ η Κεφαλονιά «αναδύθηκε» πολύ περισσότερο εξαιτίας σεισμικής δραστηριότητας. Η αρχική ιδέα της Παλικής ως νησιού προέρχεται από τον Στράβωνα (Γεωγραφικά I΄ 2.15) που αναφέρει για χαμηλό ισθμό μεταξύ Παλικής και Κράνης Κεφαλονιάς, αλλά και αλλού ο Στράβων κάνει λάθος όπως στην περίμετρο της Κεφαλονιάς που είναι σχεδόν τριπλάσια από αυτήν που αναφέρει, ενώ επίσης θεωρεί το Δουλίχι σαν μία από τις Εχινάδες (Στράβων Γεωγραφικά I΄ 2.19). Ούτε όμως το επίπεδο νησάκι Βαρδιάνοι εξυπηρετεί τον σκοπό της Αστερίδας, κάτι όχι και τόσο περίεργο δεδομένου ότι ο Στράβων ποτέ δεν επισκέφθηκε ο ίδιος αυτήν την περιοχή, αλλά στηρίχθηκε στις αφηγήσεις άλλων. Ούτως ή άλλως όμως, όπως έχει ήδη αναφερθεί δεν χρειάζεται να αποδειχθεί ότι η ομηρική Ιθάκη ήταν «νησί» με τη συμβατική έννοια.
Ακόμα, η εκδοχή αυτή αφήνει «ορφανή» τη Λευκάδα που μοιάζει έτσι να αγνοείται παντελώς από τον Όμηρο. Οι υποστηρικτές της Κεφαλονιάς ως την ομηρική Ιθάκη, τονίζουν ιδιαίτερα τον στίχο «… κείται προς ζόφον…» (ι΄ 25) που τον ερμηνεύουν «προς τη δύση» αλλά κατά τον Στράβωνα σήμαινε ουσιαστικά «προς το σκοτάδι του βορά» (Στράβων Γεωγραφικά Ι΄ 2.12), οπότε πάλι καταλήγουμε στη Λευκάδα.
Η παραπάω εικόνα παρουσιάζει την άποψη του W. Doerpfeld για το πώς θεωρούσαν στην αρχαιότητα τον προσανατολισμό των νησιών γύρω από την Ιθάκη, και είναι από την έκδοση: ALT-ITHAKA, W. DOERPFELD, 1927 (Tafel 19).
Τα νησιά αναφέρονται επίσης με τα ονόματα που κατά τον Doerpfeld πρέπει να είχαν στην ομηρική εποχή.
Τα νησιά αναφέρονται επίσης με τα ονόματα που κατά τον Doerpfeld πρέπει να είχαν στην ομηρική εποχή.
Τμήμα τοιχογραφίας από το Ακρωτήρι της Θήρας.
Αν και η εποχή στην οποία αναφέρεται η τοιχογραφία είναι προγενέστερη της ομηρικής, θεωρείται ότι οι βασικές αρχές της κατασκευής των πλοίων δεν είχαν αλλάξει σημαντικά. Στα συγκεκριμένα πλοία διακρίνεται στην πρύμνη μια προεξοχή πάνω από την ίσαλο, που η χρήση της δεν είναι γνωστή αλλά ούτε και το όνομά της. Θα μπορούσε να προστάτευε το πλοίο όταν έδενε σε βραχώδη ή πετρόκτιστη προκυμαία και επίσης θα βοηθούσε στην άνοδο ή κάθοδο των επιβατών, αλλά δεν τη διέθεταν όλα τα πλοία.
Ο αρχαιολόγος Shelley Wachsmann στο βιβλίο του «Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant» (σελ. 92, 93, 106) ονομάζει την προεξοχή αυτή «Horizontal Stern Device» και θεωρεί ότι είχε κυρίως τελετουργικό ρόλο. Κατά την άποψη όμως του γνωστού αρχαιολόγου Σ. Μαρινάτου, θα μπορούσε να παίζει και τον ρόλο του αποχωρητηρίου των επιβατών! Δεν αποκλείεται βέβαια να συνδύαζε και πάνω από έναν ρόλους.
Άσχετα όμως με τη λειτουργικότητα, κατά την άποψη του γράφοντος θα μπορούσε να πρόκειται για το «ξεστόν εφόλκαιον» (ξ΄ 350), από το οποίο ο Οδυσσέας σύμφωνα με τα λεγόμενά του προς τον Εύμαιο κατέβηκε κρυφά στη θάλασσα, εφόσον το πλοίο θα είχε προσορμιστεί με την πλώρη.
Βέβαια η όλη ιστορία είναι «παραμύθι» που είπε ο Οδυσσέας (ξ΄ 334-335) για να δικαιολογήσει την παρουσία του στην Ιθάκη, αλλά οι λεπτομέρειες θα έπρεπε να είναι αληθοφανείς και κατανοητές από έναν βοσκό*.
Όλοι οι μεταφραστές ερμηνεύουν το «ξεστόν εφόλκαιον» σαν το πηδάλιο, κάτι που βέβαια δεν αποκλείεται, αλλά ο Όμηρος γνώριζε και χρησιμοποιούσε τον όρο πηδάλιο ή τον όρο οιήιον = διάκι - λαγουδέρα σε όλες τις περιπτώσεις, εκτός από τη συγκεκριμένη. Μόνο στο «Ομηρικό λεξικό» του Ιωάννη Πανταζίδη, στο λήμμα «εφόλκαιον» αναφέρεται και η εκδοχή που υποστηρίζεται εδώ. (Πηγή εικόνας: linearbknossosmycenae.com)
*Αν και βοσκός, ο Εύμαιος είχε αριστοκρατική καταγωγή. Παιδί τον είχαν απαγάγει Φοίνικες έμποροι-πειρατές από το νησί του και στη συνέχεια τον πούλησαν στον Λαέρτη τον πατέρα του Οδυσσέα (ο΄ 403-484).
Γ. Μεταξάς
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου