Μήπως η Ωγυγία της Καλυψώς δεν υπήρξε ποτέ;

Το κείμενο αυτό αποτελεί απόσπασμα από ένα μικρό βιβλίο μου με τίτλο "Μια σύντομη και "ρεαλιστική" προσέγγιση στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΗΣΟΣ:   https://www.politeianet.gr/books/9786185693046-metaxas-georgios-risos-mia-suntomi-kai-realistiki-proseggisi-stis-periplaniseis-tou-odussea-337605

Παρατήρηση: Ενδέχεται η αρίθμηση των στίχων της Οδύσσειας να παρουσιάζει μικρές διαφορές από απόδοση σε απόδοση.

Ο Οδυσσέας στην Ωγυγία

Εδώ ερχόμαστε στον δυσκολότερο να εντοπιστεί επόμενο σταθμό του Οδυσσέα, καθώς (μετά την καταστροφή στο νησί του Ήλιου και αφού πέρασε πάλι από τη Σκύλλα και και τη Χάρυβδη αλλά με αντίθετη φορά), παλεύοντας με τα κύματα και μετά από δέκα ημέρες (μ΄ 447-449) έφτασε στην Ωγυγία το νησί της Καλυψώς, όπου έμεινε εφτάμισι περίπου χρόνια. Για το νησί της Ωγυγίας υπάρχουν οι παρακάτω ενδείξεις και διατυπώνονται οι εξής συλλογισμοί:

1) Τα θαλάσσια ρεύματα από το στενό της Μεσσήνας έχουν φορά από το νότο προς τον βορρά και κινούνται ουσιαστικά σε όλο το μήκος της δυτικής ακτής της Ιταλικής χερσονήσου, με ταχύτητα 1 κόμβο (1.8 km/h) περίπου.

 2) Δέκα μερόνυχτα παλεύοντας με τα κύματα, έστω και κρατημένος από ξύλα, ακόμα και καλοκαίρι, είναι μάλλον μεγάλο διάστημα για να επιβιώσει κάποιος. Πιθανότατα ο Οδυσσέας σταμάτησε σε κάποιο μικρό νησί στη διαδρομή του, ίσως στο Στρόμπολι, έφτιαξε μια σχεδία με τα ξύλα που είχε στη διάθεσή του, πήρε προμήθειες και άφησε να τον παρασύρει το ρεύμα βόρεια, καθώς μια σχεδία χωρίς πανί ακολουθεί μάλλον το θαλάσσιο ρεύμα παρά τους ανέμους. Έτσι το ταξίδι του θα πρέπει να κράτησε τουλάχιστον το διπλάσιο από τις δέκα ημέρες που αναφέρονται (υποθέτοντας ότι έφθασε στην Έλβα, βλ. παρακάτω), αλλά αυτό φυσικά είναι μια υπόθεση. Μία άλλη πιο τολμηρή υπόθεση θα εξεταστεί αργότερα. Ο Οδυσσέας πάντως εκφράζει την αμφιβολία του στην Καλυψώ αν θα καταφέρει να κάνει το ταξίδι της επιστροφής από την Ωγυγία (προς την πατρίδα του), ακόμα και με καλοφτιαγμένη σχεδία, εφόδια και ευνοϊκό άνεμο (ε΄ 162-176).

 3) Η Ωγυγία πρέπει να ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να έχει πλούσια βλάστηση και πανίδα (ε΄ 64-65), αλλά και έλατα από τα οποία ο Οδυσσέας κατασκεύασε το κατάρτι της καλοφτιαγμένης σχεδίας του, όταν τελικά κατάφερε να εγκαταλείψει το νησί (ε΄ 234-239).

 4) Ένα τέτοιο νησί είναι η Έλβα, ανατολικά από το βόρειο άκρο της Κορσικής, που είναι αρκετά βόρεια (στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος με τη Σόφια της Βουλγαρίας) και έχει βουνό με υψόμετρο λίγο πάνω από τα 1000 m, άρα θα μπορούσε να έχει και έλατα. Εδώ, είναι ένα ακόμα σημείο το οποίο ο Samuel Butler χρησιμοποιεί για να ισχυριστεί ότι ο Όμηρος ήταν γυναίκα, καθώς θεωρεί ότι οι στίχοι ε΄ 239-240: «έλατα που αγγίζανε τα ουράνια, από καιρό κατάξερα» δεν δείχνει γνώση της φύσης. Ο Butler προφανώς μετέφραζε το «πεφύκει» σε «grow» που υπονοεί ότι τα έλατα συνέχιζαν να αναπτύσσονται (αν και ξερά). Το «φύονται» όμως δεν σημαίνει αναγκαστικά και συνεχιζόμενη ανάπτυξη, αλλά ότι απλά βρίσκονται ακόμα εκεί όρθια (αλλά ενδεχομένως νεκρά από πχ χτύπημα κεραυνού).

 

5) Για τους παραπάνω λόγους είναι πρακτικά αδύνατον το νησί της Καλυψώς να βρίσκεται στη Θέουτα (Ceuta), απέναντι από Γιβραλτάρ, όπου το τοποθετούν κάποιοι ερευνητές*, σε τριπλάσια δηλαδή απόσταση από την Έλβα, με χαμηλό υψόμετρο και σε γεωγραφικό πλάτος παρόμοιο με της Κρήτης.

 

* Στο http://wakeofodysseus.com/academic-bibliography/ υπάρχουν (στα αγγλικά) συγκεντρωτικά οι τόποι όπου διάφοροι ερευνητές τοποθετούν, κατά την άποψή τους, τις περιπέτειες του Οδυσσέα.

 Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα με την Έλβα. Όταν η Καλυψώ, μετά από εφτάμισι χρόνια κατευόδωσε τον Οδυσσέα για να φύγει με τη σχεδία του για τη χώρα των Φαιάκων που βρίσκονταν κοντύτερα στην διαδρομή του για την Ιθάκη (ε΄ 278-280), του είπε να έχει τον αστερισμό της «Αρκούδας» ή «Άμαξας» στα αριστερά του (ε΄ 276). Η Αρκούδα είναι ο γνωστός και εύκολα αναγνωρίσιμος αστερισμός της Μεγάλης Άρκτου* που τότε (πριν 3.000 χρόνια) βρίσκονταν πλησιέστερα στον πολικό αστέρα εκείνης της εποχής ο οποίος ήταν ο α΄ του Δράκοντα (Εικόνα 1), και όχι το τελευταίο άστρο της ουράς της Μικρής Άρκτου όπως είναι σήμερα (αν και η διαφορά είναι μικρή). Προκύπτει λοιπόν μία πορεία ανατολική, που φυσικά από την Έλβα δεν οδηγεί παρά σε μικρή απόσταση, απέναντι στην Ιταλία (Βλ. Χάρτη, παρακάτω).

*Οι Έλληνες την εποχή του Ομήρου χρησιμοποιούσαν για προσανατολισμό τη Μεγάλη Άρκτο. Τη Μικρή Άρκτο τη χρησιμοποίησαν αρχικά οι Φοίνικες, ενώ αργότερα  και οι Έλληνες (Στράβων, Γεωγραφικά Ι΄ 1.6).

 

Εικόνα 1. Το 1200 π.Χ. που διαδραματίζεται η Οδύσσεια, το πλησιέστερο άστρο στην προέκταση του άξονα της Γης στο Β. Ημισφαίριο ήταν ο Thuban (α΄ Δράκοντος), ενώ κοντά και πολύ πιο εύκολη στον εντοπισμό ήταν και η Μεγάλη Άρκτος (Ursa Major). (πηγή: Ancient-Wisdom).

H φράση του Ομήρου:

«και μόνη αυτή ποτές της

στα πέλαγα δε λούζεται» (ε΄ 274-275)

 για τη Μεγάλη Άρκτο, σημαίνει  ότι κατά τη φαινόμενη περιστροφή της γύρω από τον πολικό αστέρα εκείνης της εποχής (Thuban), έμενε πάντα επάνω από τον ορίζοντα αλλά σχετικά κοντά του, στο χαμηλότερο σημείο της τροχιάς της που νωρίς το βράδυ συμβαίνει τον Οκτώβριο. Αυτό ίσχυε πρακτικά (για εκείνη την εποχή) για όλο το νότιο τμήμα της Μεσογείου.

Χάρτης τμήματος της διαδρομής του Οδυσσέα, σύμφωνα με το κείμενο:

13. Από το νησί της Καλυψώς στη χώρα των Φαιάκων (Τράπανι).

14. Από τη χώρα των Φαιάκων στην πατρίδα του.

(Πηγή εικόνας: Google Earth, προσθήκη διαδρομών γράφοντος).

 

Δηλαδή από την Έλβα, η πορεία για τη χώρα των Φαιάκων (εφόσον δεχθούμε ότι η χώρα των Φαιάκων είναι το Τράπανι στη δυτική Σικελία, κάτι που αναλύεται στο κεφάλαιο για τους Φαίακες), θα έπρεπε να ήταν νότια. Μια ρεαλιστική εξήγηση είναι ότι καθώς εκείνα τα χρόνια, όπως ήδη αναφέρθηκε, απέφευγαν να απομακρύνονται από την ακτή, ο Οδυσσέας να ακολούθησε αρχικά νότια πορεία παράλληλη με τις ανατολικές ακτές της Κορσικής και Σαρδηνίας, που σχηματίζουν μια βολική ευθεία βορρά-νότο. Και όταν έφτασε στο νοτιοανατολικό άκρο της Σαρδηνίας, έστριψε ανατολικά για να βρεθεί στο Τράπανι και τότε είχε εφαρμογή η συμβουλή της Καλυψώς, μια και θα κινούνταν για επτά περίπου ημέρες χωρίς οπτική επαφή με τη στεριά (Χάρτης). Αλλιώς, μετά από πορεία δεκαοκτώ ημερονυκτίων από τη στιγμή που έφυγε από την Ωγυγία, με αναφορά μόνον σ’ έναν μεγάλο αστερισμό, θα ήταν απίθανο να βρεθεί κοντά στους Φαίακες.

Όπως και να έχει όμως, μετά τη διήμερη τρικυμία που του έστειλε την τελευταία στιγμή ο Ποσειδώνας, χρειάστηκε η επέμβαση της Αθηνάς (ε΄ 385) για να φτάσει στην περιοχή των Φαιάκων. Πάντως επανειλημμένα αναφέρεται ότι η Ωγυγία από την χώρα των Φαιάκων ήταν μακριά (όπως στο η΄ 244).

Έτσι, η περιπλάνηση του Οδυσσέα αποκτά πολύ πιο «ανθρώπινες» διαστάσεις, αν και εξακολουθούν να παραμένουν σημαντικές για την εποχή εκείνη, ενώ σήμερα όλα τα σημεία και οι διαδρομές που προαναφέρθηκαν μπορούν πλέον εύκολα να ελεγχθούν μέσα από το Google Earth, και να συγκριθούν με το κείμενο της Οδύσσειας. Θα πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψην ότι η ακτογραμμή την εποχή της Οδύσσειας (πριν 3200 χρόνια) θα ήταν λίγο διαφορετική, εξαιτίας της χαμηλότερης στάθμης της θάλασσας κατά 2.0 – 2.5 m σε σχέση με σήμερα (Εικόνα 2).

Εικόνα 2. Το επίπεδο της θάλασσας, σε μέτρα κάτω από τη σημερινή στάθμη (κάθετος άξονας) σε σχέση με τη χρονολογία, σε χιλιάδες χρόνια πριν τη σημερινή εποχή (οριζόντιος άξονας). Την εποχή της Οδύσσειας βρίσκονταν γύρω στα δύο με δυόμιση μέτρα κάτω από τη σημερινή. Σε κάποιες περιόδους όμως μπορεί να σημειώθηκαν ιδιαίτερες μεταβολές σε τοπικό επίπεδο, εφόσον κάποια θάλασσα δεν επικοινωνούσε με τους ωκεανούς, όπως συνέβη με την απότομη αύξηση της στάθμης της Μαύρης Θάλασσας περίπου 8.000 χρόνια πριν, όταν εισέρευσαν νερά από τη Μεσόγειο. Οι σχετικά απότομες μεταβολές στη στάθμη της θάλασσας που σημειώνονται σαν “meltwater pulse” ενδέχεται να συμπίπτουν με μύθους για «κατακλυσμούς», με την τελευταία να ταυτίζεται με την καταστροφή της Ατλαντίδος (Πλάτων - Τίμαιος 22c, Κριτίας 111), βλ. Παράρτημα Γ. Οι κατακλυσμοί αυτοί πιθανότατα προήλθαν από καταρρεύσεις φραγμάτων παγετώνων στη βόρεια Αμερική, τόσο προς τον Ατλαντικό όσο και προς τον Ειρηνικό ωκεανό, πίσω από τα οποία είχαν σχηματιστεί εκτεταμένες λίμνες (λίμνη Agassiz και λίμνη Missoula αντίστοιχα). (Πηγή εικόνας: worldoceanreview.com).

Εδώ, όπως προαναφέρθηκε θα μπορούσε να διατυπωθεί μια τολμηρή θεωρία για να εξηγήσει τον λόγο που ο Οδυσσέας έμεινε εφτάμισι χρόνια στο νησί της Καλυψώς, καθώς είναι φανερό (ε΄ 154-155) ότι δεν ήταν τα … κάλλη της που τον κρατούσαν εκεί.

Η Έλβα ήταν γνωστή στην αρχαιότητα για τα ορυχεία σιδήρου, που η παραγωγή του από ορυκτά στον ευρύτερο ελληνικό χώρο (νωρίτερα σίδηρο παρήγαγαν μόνον οι Χετταίοι και  οι Χάλυβες στον Πόντο) ξεκίνησε περίπου το 1.200 π.Χ., την εποχή δηλαδή που διαδραματίζεται η Οδύσσεια. Η Έλβα μάλιστα στην αρχαιότητα ονομαζόταν Αιθαλία, εξαιτίας των καπνών από τις φωτιές που έκαιγαν για την επεξεργασία του σιδήρου. Πάντως στην Οδύσσεια (α΄ 183-184) φαίνεται ότι ήδη γνώριζαν και εμπορεύονταν τον σίδηρο την εποχή εκείνη. Είναι λοιπόν πιθανόν, ο Οδυσσέας μετά τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη να διασώθηκε από διερχόμενο καράβι που τον μετέφερε στην Έλβα, όπου κρατήθηκε ως αιχμάλωτος δουλεύοντας στα ορυχεία που βρίσκονταν (όπως έχει βρεθεί) στην ανατολική πλευρά του νησιού. Κάποια στιγμή δραπέτευσε και κατέφυγε στη δυτική πλευρά που είναι πιο ορεινή, όπου βρήκε και το έλατο για το κατάρτι, ώστε να  κατασκευάσει σχεδία. Φυσικά στην Οδύσσεια η ιστορία αυτή ωραιοποιείται, καθώς θα ήταν πολύ υποτιμητική η παραδοχή μιας αιχμαλωσίας του.

Ίσως μάλιστα τις πυρές των καμίνων να υπονοούν οι παρακάτω περιγραφές από το «τζάκι» της Καλυψώς που έκαιγε δυνατά, παρότι ήταν καλοκαίρι καθώς οι κληματαριές ήταν γεμάτες σταφύλια (ε΄ 69).

«…πῦρ μὲν ἐπ᾽ ἐσχαρόφιν μέγα καίετο…» (ε΄ 59)
«…ἀλλ᾽ ἐμὲ τὸν δύστηνον ἐφέστιον ἤγαγε δαίμων…» (η΄ 248)

 Και γιατί η Καλυψώ μια θεά, κατοικεί σε σπηλιά (αν και μεγάλη) όπως οι αγροίκοι Κύκλωπες, ενώ η Κίρκη μια μάγισσα, σε παλάτι;

Είναι επίσης παράδοξο ότι σε όλη τη διάρκεια των περιπετειών του Οδυσσέα δεν αναφέρεται ποτέ συνάντηση με άλλο πλοίο, ίσως όμως η μοναδική τέτοια συνάντηση να ήταν ιδιαίτερα ατυχής για την υστεροφημία του ήρωα της ιστορίας, οπότε αποσιωπάται.

Και κάτι ακόμα πολύ σημαντικό. Όταν η Αθηνά με τη μορφή του Μέντη, βασιλιά των Ταφίων μιλάει στον Τηλέμαχο για την αργοπορία του Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα του, του λέει:

«… κάπου ακόμα ζωντανός στα πέλαγα κρατιέται, σε κυματόζωστο νησί που άντρες κακοί τον έχουν, άγριοι, και με το ζόρι αυτοί τόνε βαστάνε πίσω…» (α΄ 197-199)
«… μα και με σίδερα αν δεθεί τρόπο θα βρει να φύγει…» (α΄ 204)

Η Αθηνά αναφέρονταν προφανώς στο νησί της Καλυψώς όπου βρίσκονταν ακόμα ο Οδυσσέας, ενώ μέχρι να επιστρέψει ο Τηλέμαχος από το ταξίδι του στην Πύλο και στη Σπάρτη (έλλειψε περίπου έναν μήνα), ο Οδυσσέας είχε ήδη φθάσει στην Ιθάκη.

Βέβαια ο Μενέλαος τον οποίο ο Τηλέμαχος συνάντησε στη Σπάρτη, του ανέφερε την «επίσημη» εκδοχή, που με τη σειρά του την είχε ακούσει από τον Πρωτέα στην Αίγυπτο, ότι δηλαδή ο Οδυσσέας βρίσκονταν στο νησί της Καλυψώς (μάλιστα ο Πρωτέας μιλάει για «μέγαρο», όχι για σπηλιά) παρά τη θέλησή του (δ΄ 557-558). Άραγε η Αθηνά ήθελε να φανεί διακριτική και να μην αφήσει στον Τηλέμαχο την υπόνοια ότι ο Οδυσσέας «καλοπερνάει» με την Καλυψώ και ξέχασε το σπίτι του, ή σαν «Μέντης» δεν θα μπορούσε να έχει «θεϊκές» πληροφορίες και έκρινε «εξ ιδίων», μια και ο Μέντης μάλλον ήταν κάτι μεταξύ εμπόρου και πειρατή;

Ή το αντίθετο, ως θεά δεν μπορούσε να πει ψέματα (πέρα από τα αναγκαία για να πείσει ως Μέντης), καθώς τελικά άφησε τον Τηλέμαχο να καταλάβει την πραγματική της ιδιότητα;

«…καὶ θάμασε, γιατὶ θεὸς κατάλαβε πὼς ἦταν» (α΄ 323)

Ενδεχομένως όμως να πρόκειται και για μία ανάγκη του Ομήρου να αφήσει κάπου μια αιχμή για την αλήθεια, ένα είδος «φροϋδικού ολισθήματος» που μάλλον σ’ αυτήν την περίπτωση έγινε συνειδητά.

Ο Όμηρος  λοιπόν πρέπει να γνώριζε την αλήθεια (ειδικά αν ήταν πράγματι εγγονός του Οδυσσέα) και την κάλυψε με την ιστορία της Καλυψώς. Είναι επίσης σύμπτωση ότι «Καλυψώ» σημαίνει αυτή που καλύπτει/παραπλανά; Ακόμα, «Ωγυγία» σημαίνει κάτι το αρχέγονο, το μυθικό και τελικά το παραμύθι. Γι' αυτό η Ωγυγία αναφέρεται πολύ αόριστα σαν «κάποιο νησί μακριά στη θάλασσα» (η' 244), ενώ η Καλυψώ αν και θεά «ούτε να πάει κανείς μαζί της από τους θεούς ούτε από τους θνητούς» (η' 247). Και τι είναι αυτό που δεν θέλουν ούτε οι θεοί ούτε οι θνητοί; Μήπως η σκλαβιά;

Νησί Ωγυγία αναφέρει και ο Πλούταρχος στα Ηθικά «Περί του εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της σελήνης» στίχοι 941-942, και το τοποθετεί μάλιστα σε απόσταση πλεύσης πέντε ημερών δυτικά της Βρετανίας*. Όμως είναι φανερό ότι χρησιμοποιεί το όνομα Ωγυγία όπως και ο Όμηρος, για να δηλώσει δηλαδή μια πολύ απομακρυσμένη και άγνωστη περιοχή, που υποθέτει ότι μπορεί να συμπίπτει με την ομηρική.

*Υπάρχουν μαρτυρίες ότι ένα τέτοιο νησί υπήρχε σ’ αυτή τη θέση, δηλαδή γύρω στα 600 km δυτικά του νοτιοδυτικού άκρου της Βρετανίας, μέχρι την αρχή του 19^ου αι. με το όνομα Hy-Brasil, αλλά έκτοτε φαίνεται να βυθίστηκε. Η θέση του αντιστοιχεί στο υποθαλάσσιο υψίπεδο Porcupine Bank, που σήμερα βρίσκεται περίπου 200 m κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Επιπλέον, ο Οδυσσέας δίνει ελάχιστες πληροφορίες για την Ωγυγία και καθόλου για τη ζωή του εκεί, που κράτησε εφτάμισι ολόκληρα χρόνια και μάλιστα αποφεύγει να επαναλάβει το κομμάτι αυτό στον Αλκίνο, τον βασιλιά των Φαιάκων (μ΄ 450) με την πρόφαση ότι είναι βαρετό! Ακόμα και η καταιγίδα που τον χτύπησε λίγο πριν φτάσει στους Φαίακες φαίνεται σαν μια «βολική» δικαιολογία γιατί έφτασε εκεί γυμνός και ταλαιπωρημένος, παρόλο που η Καλυψώ υποτίθεται ότι τον είχε εφοδιάσει με πλούσια ρούχα και του παρείχε όλες τις ανέσεις επί εφτάμισι χρόνια. Ούτε ο Όμηρος αναφέρει το πώς η Καλυψώ τον κρατούσε στο νησί της, ενώ δίνει πολλές ανούσιες λεπτομέρειες για την κατασκευή της σχεδίας.

Ο Οδυσσέας φυσικά ήταν ικανότατος στο να βγάζει ιστορίες από το μυαλό του και να ξεγελά τους συνομιλητές του, όπως όταν συνάντησε την Αθηνά η οποία είχε πάρει τη μορφή βοσκού (ν΄ 254), τον χοιροβοσκό Εύμαιο (ξ΄ 199), την Πηνελόπη (τ΄ 172) και όπως ο ίδιος ο Όμηρος ομολογεί:

«Ήξερε ψέματα πολλά να λέει, μ’ αλήθειες όμοια»… (τ΄ 203)

Τέλος, αν υποθέσουμε ότι κάποιο καράβι τον «περιμάζεψε» μετά που πέρασε τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη κολυμπώντας, προκύπτει μια μέση ταχύτητα από εκεί μέχρι την Έλβα και για το διάστημα των δέκα ημερών που αναφέρει ο Όμηρος, γύρω στα 3 km/h, απόλυτα λογική για τα μέτρα της εποχής εκείνης για ένα εμπορικό πλοίο, που θα ήταν αποκλειστικά ιστιοφόρο. Και η ευκαιριακή πώληση άτυχων «επιβατών» για σκλάβους ήταν μάλλον συνηθισμένη, όπως φαίνεται και από την ιστορία που διηγήθηκε ο Οδυσσέας στον Εύμαιο, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Γ. Μεταξάς