Έφτασε ο Οδυσσέας στην Αμερική, ή μήπως οι Άτλαντες;

Το κείμενο αυτό αποτελεί απόσπασμα από ένα μικρό βιβλίο μου με τίτλο "Μια σύντομη και "ρεαλιστική" προσέγγιση στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΗΣΟΣ:  https://www.politeianet.gr/books/9786185693046-metaxas-georgios-risos-mia-suntomi-kai-realistiki-proseggisi-stis-periplaniseis-tou-odussea-337605

Παρατήρηση: Ενδέχεται η αρίθμηση των στίχων της Οδύσσειας να παρουσιάζει μικρές διαφορές από απόδοση σε απόδοση.

Πώς θα μπορούσε να μοιάζει το πλοίο του Οδυσσέα. Αν και πρόκειται για ανακατασκευή της "Αργώς" του πλοίου των Αργοναυτών, λίγα πράγματα θα είχαν αλλάξει μέχρι την εποχή του Οδυσσέα, μια γενιά μετά.

Παρά τις καλές προθέσεις διαφόρων ερασιτεχνών αρχαιολόγων να εντοπίσουν ίχνη του Οδυσσέα στην αμερικανική ήπειρο, κάτι τέτοιο φαίνεται απίθανο επειδή χρονικά είναι πρακτικά ανέφικτο. Αλήθεια, πώς δικαιολογούν οι υποστηριχτές της άποψης ότι ο Οδυσσέας έφτασε μέχρι την Αμερική και ότι οι Φαίακες βρίσκονταν κάπου στο Κόλπο του Μεξικού, ότι τον επέστρεψαν στην πατρίδα του μέσα σε μία νύχτα (ν΄ 29-30, ν΄ 93-95), ή έστω μέσα σε λίγες ημέρες; Στον αντίποδα βέβαια, ο Βρετανός εξερευνητής και συγγραφέας Tim Severin εκτιμά ότι οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα περιορίστηκαν στο Αιγαίο, το Ιόνιο και το Λιβυκό πέλαγος, μάλλον επηρεασμένος από την «Εφημερίδα του Τρωικού πολέμου» του Δίκτη του Κρητικού.

Ακόμα όμως και αν ο Οδυσσέας δεν έφτασε μέχρι την Αμερική, αυτό δεν σημαίνει ότι κάποιοι άλλοι δεν προηγήθηκαν του Κολόμβου, ακόμη και πολύ πριν από τους Βίκινγκς που πήγαν εκεί γύρω στο 1000 μ.Χ. Για τους Βίκινγκς αυτό πλέον δεν αμφισβητείται, έχει βρεθεί μάλιστα ότι για τη ναυσιπλοΐα τους χρησιμοποιούσαν αντί για πυξίδα τον «ηλιόλιθο των Βίκινγκ», έναν διάφανο πολωτικό ορυκτό κρύσταλλο που μπορεί να δείξει την θέση του Ηλίου μέσα σε πυκνή ομίχλη, ακόμα και αν ο Ήλιος βρίσκεται αρκετά κάτω από τον ορίζοντα.  Αλλά ακόμα και Αφρικανοί από την Κεντρική και Δυτική Αφρική φαίνεται να έφτασαν στη Νότια Αμερική πριν από τον Κολόμβο, γύρω στο 1300 μ.Χ.

Πράγματι, έχουν βρεθεί κάποια στοιχεία και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού, κυρίως όμως στη Β Αμερική, που συνηγορούν ότι υπήρξε ελληνική ή καλύτερα «μεσογειακή» παρουσία στην αμερικανική ήπειρο μερικές χιλιετίες προ Χριστού, με σκοπό πιθανότατα την εξόρυξη χαλκού κοντά στα σημερινά ανατολικά σύνορα ΗΠΑ – Καναδά, και ειδικά στα νότια παράλια της λίμνης Superior. Αυτή η άποψη είναι το θέμα σ’ ένα άρθρο στο ΒΗΜΑ Online – Science στις 8/4/2012, με τίτλο: «Μινωικές αποικίες στην Αμερική;», ενώ μία έρευνα προσδιορισμού της γενετικής συγγένειας με τη μέθοδο των απλοομάδων* του μιτοχονδριακού DNA (βλ. Haplogroup X - Wikipedia), έχει εντοπίσει γενετική συγγένεια των Ινδιάνων στις κεντρο-ανατολικές περιοχές μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά με τους πληθυσμούς της ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα γύρω από το Αιγαίο! (εικόνα 1).

*Μία απλοομάδα αποτελείται από ένα σύνολο διαφοροποιήσεων που έχουν συμβεί από μεταλλάξεις είτε στα πατρικά είτε στα μητρικά γονίδια (τα τελευταία είναι τμήματα του DNA, κοινά σ’ όλους τους ανθρώπους), οι οποίες μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ανιχνευτεί η μετακίνηση μιας μεγάλης ανθρώπινης ομάδας στη διάρκεια ακόμα και  χιλιετιών. Υπάρχουν δύο κατηγορίες ή «σειρές» απλοομάδων, μία που βασίζεται στο «πατρικό» ή Y-DNA και μία άλλη που ακολουθεί το «μητρικό» ή μιτοχονδριακό ή mtDNA. Το μιτοχονδριακό DNA είναι πολύ πιο χρήσιμο στην ανίχνευση μακροχρόνιων γενετικών ιχνών, καθώς δεν επηρεάζεται από τις διασταυρώσεις κάθε γενιάς. Οι βασικές απλοομάδες προσδιορίζονται από ένα κεφαλαίο λατινικό γράμμα, ενώ όσο διακλαδίζονται προστίθενται περισσότερα γράμματα, κεφαλαία ή και πεζά, καθώς και αριθμοί. Οι απλοομάδες δεν έχουν σχέση με το περισσότερο γνωστό «γενετικό αποτύπωμα», για τον προσδιορισμό του οποίου χρησιμοποιούνται διαφορετικές περιοχές του DNA. Το γενετικό αποτύπωμα συνδέεται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και είναι μοναδικό για κάθε άτομο, οπότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ταυτοποιήσει άτομα ή να προσδιορίσει άμεσες γενετικές συγγένειες.

Εικόνα 1. Η κατανομή της απλοομάδας Χ. Η μετακίνηση έγινε από την Ευρώπη προς την Βόρεια Αμερική (αυτό προκύπτει από την ποικιλία των υποομάδων), αλλά είναι φανερό  ότι η εξάπλωση δεν έγινε μέσα από την Ασιατική ήπειρο, καθώς δεν υπάρχουν ουσιαστικά κατανομές στη διαδρομή μέσω του Βερίγγειου. Αντίθετα υπάρχει σημαντική παρουσία της απλοομάδας Χ στη Σκωτία, Φερόες και Ισλανδία, επάνω δηλαδή στη διαδρομή από την Ευρωπαϊκή στην Αμερικανική ήπειρο μέσω του Ατλαντικού. Η μετακίνηση αυτή εκτιμάται ότι έγινε σε δύο κύματα, ένα γύρω στα 30.000 χρόνια πριν από την παρούσα εποχή και ένα γύρω στα 12.000 χρόνια πριν, δηλαδή το πρώτο αρκετά νωρίτερα και το δεύτερο περίπου την εποχή της καταστροφής της Ατλαντίδας σύμφωνα με τον Πλάτωνα. (Πηγή εικόνας: Quora.com)

Αλλά και η απλοομάδα Τ του επίσης μιτοχονδριακού ή «μητρικού» DNA (mtDNA) συναντάται στο μεγαλύτερο ποσοστό της (περίπου 25%) στους Ινδιάνους Cherokee στη Β. Αμερική και στην Αίγυπτο (βλ. μελέτη «Anomalous Mitochondrial DNA Lineages in the Cherokee» στο ίντερνετ, του Dr Donald Yates).

Στις αρχές του 2019 μάλιστα ανακοινώθηκε από το Βρετανικό πανεπιστήμιο του Sheffield μία νέα πιο ακριβής μέθοδος ειδικά για την ανάλυση του αρχαίου DNA, με την ονομασία aAIMs (ancient Ancestry Informative Markers).

Βέβαια ένα τέτοιο ταξίδι θα ήταν πολύ δύσκολο και εξαιρετικά επικίνδυνο για την εποχή εκείνη, αλλά υπάρχουν κάποιες ενδείξεις στο έργο του Πλούταρχου: Ηθικά «Περί του εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της σελήνης», στίχοι 941-942, ότι ήταν εφικτό]. Άλλωστε τα πλοία του Αιγαίου της εποχής του χαλκού δεν διέφεραν και πολύ από τα πλοία των Βίκινγκς. Το 2010 βρέθηκαν στη νότια Κρήτη (Πρέβελη) λίθινα εργαλεία που χρονολογήθηκαν σαν παλαιότερα των 100.000 ετών. Και παρόλο που εκείνη την εποχή εξαιτίας της κατά 140 m χαμηλότερης στάθμης της θάλασσας η Κρήτη δεν θα απείχε από την ηπειρωτική Ελλάδα θαλάσσια απόσταση μεγαλύτερη από 30 - 50 km, τα ευρήματα αυτά εφόσον η χρονολόγησή τους επιβεβαιωθεί, θα μεταθέσουν τη δυνατότητα ταξιδιών στην ανοικτή θάλασσα πολλές δεκάδες χιλιετιών πριν από την εποχή που μέχρι σήμερα αυτό θεωρείτο δυνατόν. Δηλαδή πολύ νωρίτερα από τα 10.000 χρόνια που είχαν προκύψει από ευρήματα (οψιδιανός) στο σπήλαιο Φράχθι (ή Φράγχθι) της Ερμιονίδας κατά τη δεκαετία του ‘60, κάτι που σημαίνει επικοινωνία της περιοχής αυτής με το νησί της Μήλου.

Από την άλλη πλευρά, ο Στράβων αν και δέχεται τη σφαιρικότητα της Γης, δεν φαίνεται να γνώριζε για την ύπαρξη της αμερικανικής ηπείρου, καθώς γράφει:

«Αν δηλαδή η απεραντοσύνη του Ατλαντικού δεν μας εμπόδιζε, θα μπορούσαμε να πλέαμε από την Ισπανία προς την Ινδία πάνω στον ίδιο παράλληλο…» (Γεωγραφικά Α΄ 4.6), κάτι που βέβαια αξιοποίησε ο Κολόμβος αρκετούς αιώνες αργότερα.

Ίσως όμως δεν ήταν οι Μινωίτες που έφθασαν πρώτοι στην Αμερική αλλά οι Άτλαντες, οι οποίοι μετέφεραν έναν κοινό πολιτισμό σε Δύση και Ανατολή, ειδικά μετά την καταστροφή της χώρας τους. Αν λοιπόν ισχύουν αυτά που γράφει ο Πλάτων για την Ατλαντίδα στον «Τίμαιο» και στον (ημιτελή) «Κριτία», γιατί ενδέχεται η όλη ιστορία να είναι ηθική μυθοπλασία (βλ. παρακάτω), η πιθανότερη θέση της Ατλαντίδας είναι εκεί που ο ίδιος ο Σόλων (όπως γράφει ο Πλάτων) προσδιορίζει, έξω από τις «στήλες ή πύλες του Ηρακλή», δηλαδή έξω από το Γιβραλτάρ. Και βέβαια οι πύλες του Ηρακλή θα ήταν πολύ πιο εντυπωσιακές εκείνη την εποχή (γύρω στο 10.000 π.Χ.) και το άνοιγμα στενότερο, καθώς η στάθμη της θάλασσας θα βρισκόταν 60-80 m χαμηλότερα από τη σημερινή.

Από τις σύγχρονες γνώσεις για τη μορφολογία του πυθμένα του Ατλαντικού, η θέση που ταιριάζει καλύτερα στην Ατλαντίδα είναι στις Αζόρες, οι οποίες πρέπει να είναι ότι απέμεινε μετά τη βύθισή της. Εναλλακτική τοποθεσία είναι η περιοχή Doniana στην νοτιοδυτική Ισπανία, βορειοανατολικά του Κάντιθ, με αμεσότερους απόγονους των Ατλάντων τους Ίβηρες. Μπορεί ακόμα η Ατλαντίδα (το νησί) να βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας όλο αυτό το διάστημα και να είναι απλά η Ιβηρική χερσόνησος («νήσος» για τους αρχαίους), ενώ η ομώνυμη πόλη να βρίσκεται κάπου στα δυτικά της παράλια, θαμμένη στην παράκτια ζώνη των εκβολών του ποταμού Γκουανταλκιβίρ, εκεί που αργότερα άκμασε η πλούσια πόλη Ταρτησσός (Tartessos), που ενδεχομένως συμπίπτει και με τη βιβλική πόλη Θαρσίς (Tarshish). (εικόνα 2). Νέες έρευνες μάλιστα δείχνουν ότι η Ιβηρική χερσόνησος είχε ευνοϊκότερες κλιματολογικές συνθήκες διαβίωσης από την υπόλοιπη Ευρώπη κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων που έληξε 12.000 χρόνια πριν, οπότε πιθανόν να ευνόησε την ανάπτυξη ενός πολιτισμού που προηγήθηκε αρκετούς αιώνες από τους γειτονικούς του.

Εικόνα 2. Η περιοχή της Ταρτησσού, όπου εκτιμάται ότι βρίσκονταν η ομώνυμη αρχαία πόλη, η οποία συχνά θεωρείται διάδοχος της μυθικής Ατλαντίδας. Νοτιότερα διακρίνεται η πόλη του Κάντιθ (Gadir) τα αρχαία Γάδειρα. Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι η νήσος της Ατλαντίδας είναι πεδινή και προσανατολισμένη προς τον νότο ενώ είναι απρόσβλητη από τον βορρά (Κριτίας 118b), κάτι που πράγματι εξασφαλίζουν τα Πυρηναία στην περίπτωση της Ιβηρικής. Στο βόρειο τμήμα της περιοχής της Ταρτησσού ρέει ο μικρός ποταμός Rio Tinto (κόκκινος ποταμός) που παίρνει το χρώμα του από τα πολύ πλούσια (κατά την αρχαιότητα) εδάφη που διασχίζει σε πολύτιμα και μη μέταλλα, όπως σίδηρο, χρυσό, άργυρο και χαλκό. Όμως ο Πλάτων συγκρίνει σε μέγεθος την Ατλαντίδα με τη Λιβύη (Αφρική) και Ασία μαζί (Τίμαιος 24e), κάτι που βέβαια απέχει πολύ από την πραγματικότητα ακόμα και για τις τότε αντιλήψεις για το πολύ μικρότερο μέγεθος των δύο αυτών ηπείρων. Τα ποσοτικά μεγέθη όμως που δίνει ο Πλάτωνας, όπως το ότι το νησί της Ατλαντίδος βυθίστηκε μέσα σ’ ένα μερόνυχτο (Τίμαιος 25d), πρέπει να αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερο σκεπτικισμό. (Πηγή εικόνας: pinterest.com)

Σύμφωνα πάντοτε με τον Πλάτωνα, η Ατλαντίδα βυθίστηκε 9.000 χρόνια πριν την εποχή του Σόλωνα (Τίμαιος 23e) δηλαδή γύρω στο 9.500 π.Χ., μέσα σε ένα μερόνυχτο από εξαιρετικά δυνατό σεισμό. Πιο πιθανό βέβαια είναι η βύθισή της να κράτησε περισσότερο και να σχετίζεται με την σχετικά απότομη άνοδο της στάθμης της θάλασσας που προκλήθηκε από το τέλος της εποχής των παγετώνων.  Ακόμα η αιτία μπορεί να ήταν κάποιο τσουνάμι που προκλήθηκε από την κατάρρευση του παγετωνικού φράγματος μιας τεράστιας λίμνης ή από την έκρηξη ενός υποθαλάσσιου υπερ-ηφαιστείου, καθώς στην περιοχή των Αζορών ενώνονται τρεις κύριες τεκτονικές πλάκες της Γης. Υπάρχει όμως και η άποψη για την αντίστροφη σειρά των γεγονότων, ότι δηλαδή η βύθιση της Ατλαντίδας που προκλήθηκε από σεισμό (όχι τόσο περίεργο αφού βρισκόταν επάνω στην μεσοωκεάνια ράχη του Ατλαντικού) αναίρεσε το εμπόδιο που παρεμβαλλόταν μέχρι τότε στη ροή του Ρεύματος του Κόλπου, με αποτέλεσμα η θερμική του επίδραση στη Βόρεια Ευρώπη να προκαλέσει το λιώσιμο των ηπειρωτικών παγετώνων και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας.  Ένα συγκεκριμένο μάλιστα ρήγμα που εκτείνεται από τις Αζόρες μέχρι το Γιβραλτάρ, έδωσε τον καταστρεπτικό για τη Λισαβόνα σεισμό  και τσουνάμι του 1755.

Όπως και να έχει, οι Άτλαντες προφανώς διέφυγαν προς τα δυτικά και τα ανατολικά με τα μέσα της εποχής τους, καθώς πουθενά δεν υπονοεί ο Πλάτωνας ότι διέθεταν ιδιαίτερη τεχνολογία, υπόθεση που προέρχεται κυρίως από τον Αμερικανό «διαισθητικό» Έντγκαρ Κέισι τη δεκαετία του 1930. Έτσι είναι πιο λογικό ότι πολύ απομακρυσμένες μεταξύ τους περιοχές σε Αμερική και Ευρώπη να δέχθηκαν την επίδραση του ίδιου πολιτισμού απ’ όπου έχουν προκύψει και οι ομοιότητες, παρά ότι υπήρξε μία κατευθείαν επικοινωνία μεταξύ τους. Και ενώ υπάρχουν ενδεχομένως κάποιες ομοιότητες, όπως η πίστη σε 12 ζωδιακούς αστερισμούς (αν και με διαφορετικά ονόματα) και κάποια, αμφιλεγόμενα όμως, τεχνουργήματα, σχέδια, ονομασίες και κατασκευές, υπάρχουν και σημαντικές διαφορές όπως το ότι οι ιθαγενείς Αμερικανοί δεν γνώριζαν τον τροχό, ενώ οι Άτλαντες σύμφωνα με τη διήγηση του Πλάτωνα τον χρησιμοποιούσαν. Ενδεχομένως όμως ο Πλάτων να γράφει για άρματα (Κριτίας 119b) από συνήθεια, καθώς πιθανότατα την εποχή της Ατλαντίδας ο τροχός δεν είχε ακόμα εφευρεθεί, με τον ίδιο τρόπο που σε άλλο σημείο αναφέρεται και σε τριήρεις (Κριτίας 115e, 117d) οι οποίες όμως κατασκευάστηκαν από τον 8^ο π.Χ. αιώνα και μετά. Αναφέρει ακόμα και τον ορείχαλκο, κράμα χαλκού και ψευδαργύρου (Κριτίας 114e, 116c) που όμως δεν παράχθηκε παρά αρκετά μετά τον 10^ο π.Χ. αιώνα. Σημαντική διαφορά είναι και ότι στην αρχαία Αμερική δεν υπήρχαν άλογα και βοοειδή (είχαν εξαφανιστεί πολύ νωρίτερα), τα οποία μεταφέρθηκαν εκεί από την εποχή του Κολόμβου και μετά, αλλά θα ήταν πρακτικά αδύνατον να μεταφερθούν μεγάλα ζώα σε σημαντικές αποστάσεις με τα μικρά ανοικτά καράβια της εποχής εκείνης. Αντίθετα, στην Ατλαντίδα τα ζώα αυτά δεν έλειπαν και ειδικότερα υπήρχε λατρεία του ταύρου όπως αναφέρει ο Πλάτωνας (Κριτίας 119d-e), συνήθεια που διαδόθηκε αργότερα και στις περισσότερες περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο.

Ακόμα όμως και να δεχτούμε σε γενικές γραμμές την αναφορά του Πλάτωνα για την Ατλαντίδα ως σωστή, μάλλον δεν πρέπει να παίρνουμε «τοις μετρητοίς» τα ποσοτικά στοιχεία του, όπως εκεί που συγκρίνει το μέγεθος του νησιού της Ατλαντίδος με τη Λιβύη και την Ασία μαζί, τη βύθισή της σ’ ένα μερόνυχτο και τις επί μέρους διαστάσεις της ίδιας της πόλης. Και αυτό επειδή τα στοιχεία αυτά αναγκαστικά μεταδόθηκαν προφορικά μεταξύ πολλών γενεών Αιγυπτίων και για πολλές χιλιετίες μέχρι κάποια στιγμή να καταγραφούν, οπότε είναι λογικό να έχουν υποστεί αλλοιώσεις.

Απόηχος της Ατλαντίδας θεωρούνται κάποια ερείπια στη δυτική Ισπανία (Cancho Roano) γύρω στα 200 km βόρεια της Σεβίλλης αλλά και βραχογραφίες στα Κανάρια νησιά, με ανάγλυφα ή σχέδια που απεικονίζουν ομόκεντρους κύκλους με μία δίοδο (όπως τυπικά περιγράφεται η πόλη της Ατλαντίδας). Επίσης ο ναύσταθμος της αρχαίας Καρχηδόνας (ορατός και σήμερα) σε κυκλικό σχήμα, θυμίζει πολύ την περιγραφή του Πλάτωνα για το λιμάνι της Ατλαντίδας. Eίναι γνωστό εξάλλου, ότι πυραμίδες υπάρχουν και στην κεντρική Αμερική ακόμα και στις Αζόρες, αν και κάπως διαφορετικές και μικρότερες από τις τυπικές Αιγυπτιακές (παρότι ο Πλάτωνας δεν αναφέρει τίποτα για πυραμίδες στην Ατλαντίδα).

Υπάρχει τέλος και η άποψη ότι η ιστορία της Ατλαντίδας  θα μπορούσε να αφορά απλά τη Θήρα και το ηφαίστειό της που εξερράγη το 1600 π.Χ. (υπόθεση Σ. Μαρινάτου και Α. Γαλανόπουλου), αρκεί όλα τα αριθμητικά μεγέθη που αναφέρει ο Πλάτων να διαιρεθούν δια του 10, θεωρώντας ότι το λάθος έγινε κατά τη μεταγραφή των αριθμών από τα αιγυπτιακά.

Αυτό ισχυρίζεται ουσιαστικά ο καθηγητής Γεωφυσικής Σταύρος Παπαμαρινόπουλος, ο οποίος θεωρεί ότι τα «έτη» που ανέφεραν οι Αιγύπτιοι ιερείς αφορούσαν στην πραγματικότητα σεληνιακούς μήνες (τρόπο χρονολόγησης που χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά οι ίδιοι), οπότε θα πρέπει να διαιρεθούν δια του 12.37 ώστε να μετατραπούν σε συμβατικά έτη. Με αυτή την διόρθωση, η καταστροφή της Ατλαντίδας τοποθετείται στα μέσα του 12^ου αι. π.Χ., δηλαδή μερικές δεκαετίες μετά τον τρωικό πόλεμο, ημερομηνία που είναι συμβατή με τις επιδρομές των «Λαών της Θάλασσας».
Θα πρέπει παράλληλα να γίνει αποδεκτό ότι η όλη ιστορία τροποποιήθηκε από τον Πλάτωνα ώστε να έχει περισσότερο «ηθοπλαστικό» προσανατολισμό. Για παράδειγμα, οι Άτλαντες παρουσιάζονται φιλοπόλεμοι και αλαζόνες που τελικά τιμωρήθηκαν, ενώ οι κάτοικοι της Θήρας κάθε άλλο παρά έτσι φαίνεται να ήταν.

Είναι επίσης περίεργο, ότι ο Πλάτων δεν αναφέρει κάποιο σχόλιο των Αιγυπτίων ιερέων (προς τον Σόλωνα) για την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, που οπωσδήποτε θα είχε σοβαρές επιπτώσεις στην Αίγυπτο, όπως ανακαλύπτουν οι γεωλόγοι.

Μάλιστα αρκετοί πιστεύουν ότι ορισμένες από τις 10 πληγές στην Αίγυπτο της «Εξόδου» οφείλονται ακριβώς στην έκρηξη αυτή. (Άρθρο: «Biblical plagues really happened say scientists», της ηλεκτρονικής έκδοσης της εφημερίδας «The Telegraph», 27.3.2010).

Πάντως, κάποιοι ενδεχομένως μετέφεραν πολιτισμό παρόμοιο με τον κατοπινό της ανατολικής Μεσογείου στην Αμερική, αρκετές χιλιάδες χρόνια πριν από την εποχή μας, αυτοί όμως δεν ήταν ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του.

Γ. Μεταξάς