Ποιά ήταν η χώρα των Φαιάκων;

Το κείμενο αυτό αποτελεί απόσπασμα από ένα μικρό βιβλίο μου με τίτλο "Μια σύντομη και "ρεαλιστική" προσέγγιση στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΗΣΟΣ: https://www.politeianet.gr/books/9786185693046-metaxas-georgios-risos-mia-suntomi-kai-realistiki-proseggisi-stis-periplaniseis-tou-odussea-337605

Παρατήρηση: Ενδέχεται η αρίθμηση των στίχων της Οδύσσειας να παρουσιάζει μικρές διαφορές από απόδοση σε απόδοση.

Σημείωση: Βλέποντας την αναγνωσιμότητα που είχε στο blog μου το απόσπασμα "Στη χώρα των Φαιάκων", πρόσθεσα παρακάτω και ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο "Γενικές πληροφορίες" του βιβλίου μου, ώστε ο αναγνώστης να καταλάβει καλύτερα την προσέγγισή μου στο θέμα.

«Ρεαλιστική» σε εισαγωγικά, επειδή είναι οξύμωρο να πάρει κάποιος «τοις μετρητοίς» ένα ποίημα που γράφτηκε για να υμνήσει τους άθλους ενός ήρωα, ίσως από τον εγγονό του, όπως χρησμοδότησε η Πυθία στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό που ρώτησε σχετικά (σύμφωνα με το, άγνωστης όμως προέλευσης, έργο του 2ου αι. μ.Χ.: Certamen Homeri et Hesiodi, στίχος 37), στο οποίο πρωτεύουσα θέση έχουν το υπερφυσικό, οι μαγείες, οι ιδιοτροπίες και οι εύνοιες των θεών. Παρόλα αυτά, θα μπορούσε να διακρίνει κάποιος ρεαλισμό πίσω από τον μύθο σε σχέση με την περιγραφή τοποθεσιών, διαδρομών, χρονικών διαστημάτων και καιρικών φαινομένων. Ο Ζήνων ο Στωικός χαρακτηριστικά έλεγε ότι στον Όμηρο μπορεί κάποιος να διακρίνει τμήματα που έχουν γραφεί «κατά δόξαν» και άλλα που έχουν γραφεί «κατ' αλήθειαν».
Αλλά ακόμα και οι υπερβολές μπορούν να γίνουν κατανοητές, αν αναλογιστεί κάποιος ότι πέρα από την ηρωοποίηση του Οδυσσέα, υπήρχε και η ανάγκη να δικαιολογηθούν:

1. Η απώλεια όλου του στρατού του, που δεδομένου ότι ξεκίνησαν για την επιστροφή από την Τροία 12 καράβια με τουλάχιστον 50 άτομα πλήρωμα το καθένα (όπως προκύπτει από το κ΄ 203-209) και αν συμπεριληφθούν (κατ’ εκτίμηση) οι απώλειες των μαχών στην Τροία, θα πρέπει να αριθμούσε τουλάχιστον 700 άτομα.

2. Τα επιπλέον 10 χρόνια που εγκατέλειψε το βασίλειό του μετά τον πόλεμο, επιστρέφοντας μόνο με τα δώρα που του είχαν δώσει οι Φαίακες. Πρώτη αναφορά στη συνολική διάρκεια της απουσίας του Οδυσσέα από την Ιθάκη γίνεται από τον σοφό γέροντα Αλιθέρση, στη συγκέντρωση του λαού που συγκαλεί ο Τηλέμαχος (β΄ 174-175).

3. Η παγίδευση και εξόντωση του άνθους των ευγενών της ευρύτερης περιοχής του, περισσότερα από 100* άτομα συνολικά, που συμπυκνώνονται στα λόγια του Ευπείθη πατέρα του αρχηγού των μνηστήρων Αντίνιου προς τους Ιθακήσιους (ω΄ 420-423):
«Ἀδέρφια, αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος κατάστρεψε τὸν τόπο. Ὅλοι ποὺ πῆρε τὸ στρατό, χιλιάδες παλικάρια, τὸν ἔχασε, καὶ τὰ γοργὰ καράβια πᾶν κι ἐκεῖνα, κι ἐδῶ ὅταν ἦρθε σκότωσε τῶν Ἀχαιῶν τοὺς πρώτους».

*Ο αριθμός φαίνεται πολύ μεγάλος, παρά τη βοήθεια που είχε ο Οδυσσέας από τους δύο πιστούς βοσκούς του και τον Τηλέμαχο, αλλά όπως και άλλα στοιχεία είναι μάλλον μέσα στα πλαίσια των υπερβολών του Ομήρου προς εξύψωση του ήρωά του.

Συγκρίσιμες περιπέτειες είχε μόνον ο Μενέλαος, ο οποίος χρειάστηκε 8 χρόνια για να επιστρέψει στη Σπάρτη (δ' 82) και με μόνο 5 από τα 60 πλοία του (γ' 299).
Έτσι η σκανδαλώδης εύνοια και βοήθεια της θεάς Αθηνάς –θεάς της σοφίας– στις πράξεις του τού δίνει στην ουσία «άφεση αμαρτιών», η οποία φαίνεται στο ε΄ 23-24 όπου ο Δίας αναφέρει ότι η απόφαση για την εκδίκηση του Οδυσσέα είναι της Αθηνάς, στο ν΄ 375-376 όπου η θεά «συνωμοτεί» με τον Οδυσσέα για την εξόντωση των μνηστήρων και εκφράζεται συνοπτικά στο ω΄ 440 με τα λόγια του Μέδοντα: «χωρίς των αθανάτων τη θέληση δεν τα ’κανε τα έργα αυτά ο Δυσσέας…».

Στη χώρα των Φαιάκων

Σύμφωνα με αυτά που έχουμε μάθει στο σχολείο, όταν αναφερόμαστε στη χώρα των Φαιάκων εννοούμε το νησί της Κέρκυρας. Όμως υπάρχει ένας σημαντικός παράγοντας που δεν συνηγορεί σ’ αυτό, και αυτός είναι η σχετικά μικρή απόστασή της από την Ιθάκη. 

Ο Οδυσσέας, όπως φαίνεται από την Οδύσσεια και εφόσον βέβαια τη θεωρήσουμε σαν αξιόπιστη πηγή ως προς τις αποστάσεις, τα χρονικά διαστήματα και τις σχέσεις των ανθρώπων, δεν γνώριζε τους Φαίακες οι οποίοι βρίσκονταν μακριά από την Ιθάκη, όπως τονίζει ο ίδιος (ι΄ 18) και μάλιστα «..στην άκρη της γης…» σύμφωνα με την Ναυσικά (ζ΄ 204).

Ένας όμως τόσο ταξιδεμένος (εκούσια και ακούσια) άνθρωπος όπως ο Οδυσσέας, δεν θα θεωρούσε μακρινή την Κέρκυρα και σίγουρα δεν θα αγνοούσε έναν τόσο σημαντικό και κοντινό λαό στην δική του επικράτεια που περιλάμβανε και τα περισσότερα νησιά γύρω από την Ιθάκη (α΄ 245), (Ιλιάδα Β΄ 631), η οποία μάλλον ήταν η σημερινή Λευκάδα, αλλά αυτό είναι μία άλλη ιστορία, που θα σχολιαστεί συνοπτικά στο τέλος του βιβλίου.

Για παράδειγμα, όταν ο εντελώς άπειρος Τηλέμαχος δανείζεται ένα μικρό καράβι με είκοσι κωπηλάτες (α΄ 280) για να πάει στην Πύλο αναζητώντας πληροφορίες για τον πατέρα του, σε απόσταση περίπου ίση με την απόσταση ακόμα και της σημερινής Ιθάκης από την Κέρκυρα (μεγαλύτερη, αν θεωρήσουμε σαν Ιθάκη τη Λευκάδα), κάνει το ταξίδι εύκολα παρόλο που ταξίδεψαν νύκτα τόσο στο «πήγαινε» όσο και στο «έλα» για να αποφύγουν τους μνηστήρες, και σε χρόνο λιγότερο από 24 ώρες (β΄ 434 - γ΄ 4).

Επίσης, στο α΄ 183 ο φίλος του Οδυσσέα Μέντης (με τη μορφή του οποίου παρουσιάστηκε η Αθηνά) λέει στον Τηλέμαχο ότι θα πάει να ανταλλάξει σίδηρο με χαλκό στην ξενόγλωσση Τέμεση, την οποία κάποιοι τοποθετούν στην Καλαβρία της Ιταλίας (αρχαία Τεμέση, αργότερα Tempsa) που  είχε ορυχεία χαλκού, αλλά μάλλον πρόκειται για την Ταμασό της Κύπρου. 

Η Κύπρος ήταν πλούσια και γνωστή για τον χαλκό της, εξ ου και το όνομα του χαλκού στα λατινικά «cyprium», από το οποίο προήλθε το σύμβολό του «Cu» και η λέξη copper στα αγγλικά. Αναφέρει λοιπόν ο Μέντης το ταξίδι αυτό, σε κάθε περίπτωση μακρύ και επικίνδυνο, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο σχόλιο, που σημαίνει ότι ταξίδια τέτοιων αποστάσεων δεν ήταν κάτι το εξαιρετικό.

Η υπόθεση για την Κέρκυρα μάλλον προέκυψε από το γεγονός ότι όπως υπονοεί ο Όμηρος, το πλοίο των Φαιάκων μετέφερε τον Οδυσσέα στην Ιθάκη μέσα σε μία νύκτα (ν΄ 29-30,  ν΄ 93-95), κάτι που πράγματι είναι εφικτό για την Κέρκυρα.

Έτσι πολύ αργότερα (3^ος αιώνας π. Χ.), ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στο ποίημά του «Αργοναυτικά» (που όμως βασικά θεωρείται μυθοπλασία) υποδεικνύει τη σημερινή Κέρκυρα σαν το «νησί» των Φαιάκων (Αργοναυτικά δ΄ 982-991), παρότι ο Όμηρος αναφέρεται πάντοτε σε «χώρα» των Φαιάκων. 

Αλλά και στα Ορφικά Αργοναυτικά, πολύ μεταγενέστερα της Οδύσσειας, (στίχοι 1300-1304) η Κέρκυρα θεωρείται σαν χώρα των Φαιάκων, τοποθετείται όμως κοντά στην Σκύλλα και Χάρυβδη, και τις Σειρήνες.

Μια παρένθεση για τον Απολλώνιο τον Ρόδιο

Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος γεννήθηκε περίπου το 300 π.Χ. μάλλον στην Αλεξάνδρεια. Αν και σύγχρονος του Ερατοσθένη και λίγο νεώτερος του Πυθέα του Μασσαλιώτη, είναι φανερή η προσπάθειά του με τα «Αργοναυτικά» να μιμηθεί τον Όμηρο τόσο στο ύφος όσο και στην περιγραφή των περιπετειών των ηρώων.
 Έτσι παρόλο που η περιγραφή της διαδρομής από την Ιωλκό μέχρι τη σημερινή Κερασούντα του Πόντου αντιστοιχεί καλά στη γεωγραφία των περιοχών αυτών, στη συνέχεια και μέχρι την Κολχίδα (κοντά στο σημερινό Πότι της Γεωργίας), η γεωγραφική περιγραφή είναι ανύπαρκτη, και μόνο τα ονόματα των λαών που κατοικούν στο ενδιάμεσο αναφέρονται. 
Η δε επιστροφή των ηρώων, σαφώς επηρεασμένη από την Οδύσσεια, είναι γεωγραφικά πολύ ασαφής και αναμειγνύονται μύθοι και δοξασίες με τις μέχρι τότε γνωστές περιοχές. Είναι όμως φανερό ότι ο Απολλώνιος δεν είχε προσωπική αντίληψη των περιοχών που περιέγραφε και χρησιμοποιούσε αφηγήσεις ναυτικών, ενώ ειδικά στην επιστροφή από την Κολχίδα συνδύασε και μεγάλη δόση της προσωπικής του φαντασίας με τμήματα της ομηρικής γεωγραφίας.

Παρόλα αυτά, όταν περιγράφει κι αυτός τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη (Αργοναυτικά δ΄ 921-927) αναφέρει σαφώς τη δράση κάποιου ηφαιστείου (Αίτνα ή Στρόμπολι), που τοποθετεί τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη (Πλαγκτές πέτρες) στην περιοχή των Στενών της Μεσσήνας. Με την ευκαιρία, δεν πρέπει να συγχέονται οι Πλαγκτές πέτρες με τις Συμπληγάδες ή Πληγάδες, που ο Απολλώνιος επίσης περιγράφει στα Αργοναυτικά (β΄ 549-556) αλλά τις τοποθετεί εμφανώς στον Βόσπορο.

Επανερχόμενοι στους Φαίακες, μοιάζει να υπάρχει κάτι περίεργο και μυστηριώδες σχετικά με τα πλοία τους, που από την περιγραφή του βασιλιά τους Αλκίνου (ή Αλκίνοου) φαίνεται να μη χρειάζονται πλοηγό και τιμονιέρη και να βρίσκουν μόνα τους την πορεία σε ομίχλες και συννεφιές, χωρίς να κινδυνεύουν:

«Γιατί δεν ταξιδεύουν οι Φαίακες με ποδότες, μηδ’ έχουν τα καράβια τους τιμόνια, καθώς τ’ άλλα, παρά μονάχα τους το νου μαντεύουν του ανθρώπου κι όλων τις χώρες ξέρουνε και τα παχιά χωράφια^. κι ολόταχα περνούν και παν στης θάλασσας τα πλάτια σε αντάρα και σε σύννεφα κρυμμένα^. και δεν έχουν κανένα φόβο ή να χαθούν ή να βλαφτούν ποτές τους»  
(θ΄ 556-562).

Αυτή η περιγραφή μάλιστα έχει δώσει λαβή για πολλές ακραίες υποθέσεις, όπως για υπερβολικά ανεπτυγμένη τεχνολογία, αντίστοιχη με τη σημερινή!  Όμως σε τρία τουλάχιστον σημεία της Οδύσσειας (η΄ 325-328, θ΄ 35-37, ν΄ 21-22) περιγράφονται οι προετοιμασίες του ταξιδιού για τον Οδυσσέα, και αναφέρονται σαφώς τα πανιά, τα κουπιά και οι 52 κωπηλάτες που αποτελούσαν το πλήρωμα.

Η περιγραφή λοιπόν του Αλκίνου που σαν βασιλιάς προφανώς ήθελε να εντυπωσιάσει τον Οδυσσέα, μπορεί απλά να κρύβει την κατοχή του μυστικού της πυξίδας, που χάθηκε αργότερα μαζί με τους ίδιους τους Φαίακες. 

Μία απλή πυξίδα μπορεί να φτιαχτεί εύκολα με έναν κουβά νερό, ένα στρογγυλό ξύλο που θα πλέει ελεύθερα μέσα στον κουβά και ένα μακρόστενο κομμάτι μαγνητικού πετρώματος στερεωμένο επάνω στο ξύλο. 

Κάτι, που πολλοί ίσως έχουν κατασκευάσει σαν μαθητικό πείραμα.

Μεσαιωνική πυξίδα από το έργο του 17^ου αι. «Magnes sive de arte Magnetica», του Γερμανού Ιησουίτη ιερέα και πανεπιστήμονα Athanasius Kircher. Όλα τα υλικά ήταν επίσης διαθέσιμα και στην εποχή του Οδυσσέα. (Πηγή εικόνας: quora.com)

Ένα τέτοιο κατεργασμένο κομμάτι μαγνητικού πετρώματος (αιματίτης) μήκους περίπου 4 εκατοστών βρέθηκε το 1967 ανάμεσα σε άλλα αντικείμενα του προκολομβιανού πολιτισμού των Ολμέκων στο Κεντρικό Μεξικό, και χρονολογήθηκε μεταξύ του 1400 και 1000 πΧ. 

Το εύρημα αυτό έκανε τον αμερικανό αστρονόμο I. B. Carlson το 1975 να ισχυριστεί ότι επρόκειτο για τμήμα μιας πυξίδας που είχαν κατασκευάσει οι Ολμέκοι 1000 χρόνια νωρίτερα από τους Κινέζους, δηλαδή κατά την εποχή που διαδραματίζεται η Οδύσσεια.

Αν λοιπόν στη μία άκρη του κόσμου έγινε μια τέτοια χρήση ενός φυσικού μαγνητικού πετρώματος, είναι πιθανόν το ίδιο να είχε συμβεί και στην άλλη άκρη του. 

Και σύμφωνα με ένα άρθρο της αρχαιολόγου Τερέζας Μητσοπούλου στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία της 20 Ιανουαρίου 1988 με τίτλο «Το ψαράκι στην πλώρη», αυτό ίσως πράγματι συνέβη, καθώς η απεικόνιση ενός ψαριού στην πλώρη πλοίων σε τηγανόσχημα σκεύη (2800-2300 π.Χ.), ενδέχεται να υπονοεί τη χρήση κάποιου είδους πυξίδας. Μια άλλη άποψη βέβαια είναι ότι πρόκειται για ανεμοδείκτη ή (το πιθανότερο) για διακοσμητική παράσταση.

Πώς θα μπορούσαν να είναι τα πηδάλια των πλοίων των Φαιάκων ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι δεν υπάρχουν, και ταυτόχρονα να είναι πολύ πιο αποτελεσματικά και εύχρηστα. Το πηδάλιο κατεβαίνει μέσα σε μία «θήκη» στο πίσω μέρος του καραβιού και ασφαλίζεται με μία σανίδα, που σχηματίζει έναν  «οδηγό» για τον άξονα του πηδαλίου. Βγάζοντας τη σανίδα, το πηδάλιο ανασύρεται εύκολα, ώστε  το πλοίο να σύρεται  στην ξηρά. Ένα αντίστοιχο σύστημα χρησιμοποιείται σήμερα για τις ανασυρόμενες καρίνες μικρών ιστιοφόρων, χωρίς φυσικά τη λειτουργικότητα ενός τιμονιού. (Σχέδιο του γράφοντα)

Έχοντας λοιπόν μία πυξίδα, ένα καράβι αποκτά ουσιαστικά όλες τις δυνατότητες που αναφέρει ο Αλκίνος για πλεύση φαινομενικά «στα τυφλά». Όσο για την απουσία τιμονιού, θα μπορούσε απλά να μην ήταν ιδιαίτερα εμφανές, κάτι σαν το σύγχρονο δηλαδή, ενώ στα καράβια εκείνης της εποχής έμοιαζε περισσότερο με μεγάλο εξωτερικό κουπί (και αργότερα δύο κουπιά). Και είναι περίεργο (έως ύποπτο), ότι το ταξίδι ξεκίνησε καθώς βράδιαζε (ν΄ 30), κάτι πολύ ριψοκίνδυνο για την εποχή εκείνη, ενώ ο Οδυσσέας ήταν σαν ναρκωμένος κατά τη διάρκειά του.

Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, που όταν οι ναύτες τον κατέβασαν στην Ιθάκη που τόσο λαχταρούσε να δει (για σύγκριση όταν έφυγαν από το νησί του Αιόλου, έμεινε εννέα μερόνυχτα ξάγρυπνος μέχρι να δει την Ιθάκη, κ΄ 30), και παρά τη βίαιη προσάραξη που προηγήθηκε (ν΄ 115), αυτός κοιμόταν ακόμα! 

Νωρίτερα ο ίδιος ο Αλκίνος είχε αναφέρει στον Οδυσσέα ότι θα κάνει το ταξίδι κοιμισμένος (η΄ 318) ακόμα και αν πρόκειται να τον μεταφέρουν πιο πέρα και από την Εύβοια … «που λένε ότι βρίσκεται στην άκρη του κόσμου» … στην οποία κάποτε μετέφεραν τον Ραδάμανθυ καταφέρνοντας μάλιστα να επιστρέψουν την ίδια κιόλας ημέρα! (η΄ 326).

Προφανώς οι Φαίακες ήθελαν να προστατεύσουν το μυστικό τους (την πυξίδα) που τους έκανε θαλασσοκράτορες, αλλά διαφήμιζαν και την ναυτοσύνη τους επιστρέφοντας τους ναυαγούς στην πατρίδα τους ταχύτατα, όπως τους έκαναν να πιστεύουν, ενώ ουσιαστικά τους κρατούσαν ναρκωμένους.

Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στην κινηματογραφική ταινία του 1997 «Οδύσσεια» με πρωταγωνιστή τον Armant Assante, η οποία προσπαθεί αρκετά επιτυχημένα να αποδώσει με κάποια ρεαλιστικότητα τον μύθο όπου αυτό είναι δυνατόν, ο «βαθύς ύπνος» του Οδυσσέα επιλέγεται να παρουσιαστεί σαν αποτέλεσμα νάρκωσης του, αν και για τελείως διαφορετικό λόγο (για να μπορέσει να ξεκουραστεί).

Τελικά ποια ήταν η χώρα των Φαιάκων;

Σαν πιθανότερη τοποθεσία μοιάζει να είναι το σημερινό Τράπανι (Trapani), λιμάνι στη δυτική Σικελία, στο οποίο από το Google Earth φαίνεται να διαγράφονται δύο φυσικά λιμάνια (το ένα ενεργό σήμερα) όπως αναφέρει ο Όμηρος (ζ΄ 260), και όπου πρέπει να μετοίκησαν οι Φαίακες διωγμένοι από την περιοχή του ηφαιστείου της Αίτνας στην ανατολική Σικελία (ζ΄ 5). Εκεί, γειτόνευαν με τους άγριους Κύκλωπες, οι οποίοι στους μύθους συχνά συνδέονται με τη μεταλλουργία και τα ηφαίστεια, ειδικά με την Αίτνα, στην οποία υποτίθεται ότι κατασκεύασαν τα όπλα του Δία. 

Άλλωστε το «Trapani» είναι φανερό ότι προέρχεται από το «Δρεπάνι» όνομα που ο Απολλώνιος ο Ρόδιος συσχετίζει με την περιοχή των Φαιάκων εξαιτίας της γνώσης τους για την καλλιέργεια σιτηρών (Αργοναυτικά δ΄, 990), και όχι με το σχήμα του ακρωτηρίου της περιοχής που υποτίθεται ότι μοιάζει με δρεπάνι. Μάλιστα η Σικελία την κλασική εποχή θεωρούταν ο σιτοβολώνας της Μεσογείου.

Γύρω στα 15 km περίπου βορειοανατολικά από την πόλη του Τράπανι, στην περιοχή Rio Forgia, υπάρχει η εκβολή ενός χειμάρρου σήμερα, που σχηματίζει τη μόνη αμμουδερή ακτή σε μια κατά τα άλλα βραχώδη παραλία αρκετών χιλιομέτρων. Ίσως εκεί πήγε να πλύνει τα ρούχα η Ναυσικά «πολύ μακριά από τη χώρα» (ζ΄  40) χρησιμοποιώντας άμαξα, και εκεί να συνάντησε τον Οδυσσέα. 
Το ίδιο το όνομα των κατοίκων ενδέχεται να προέρχεται από το «φαιός», σαν αναφορά στη στάχτη της Αίτνα που κατά διαστήματα θα σκέπαζε τον αρχικό τόπο τους. Μάλιστα, στο τυπικό ηφαιστειακό πέτρωμα βασάλτης περιέχεται μερικές φορές μαγνητίτης, ορυκτό το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή πυξίδων. Όσο για τη διάρκεια του ταξιδιού, αυτή θα πρέπει να ήταν περίπου τριήμερη*, με τον Οδυσσέα όλο αυτό το διάστημα σε «καταστολή».

*Για την ακρίβεια τρισήμιση ημέρες, αν υπολογίσουμε ότι η απόσταση Τράπανι – Λευκάδα είναι περίπου 850 km, οπότε με μέση ταχύτητα πλεύσης 10 km/h (5.5 κόμβοι) από ένα καλά εκπαιδευμένο πλήρωμα που θα κωπηλατούσε σε δύο βάρδιες θα έφθασαν εκεί σε 85 ώρες, δηλαδή ξεκινώντας βράδυ θα έφθασαν το πρωί της τέταρτης ημέρας.

Το Trapani στη δυτική Σικελία, με το σημερινό λιμάνι του στο επάνω μέρος της εικόνας. Το δεύτερο λιμάνι θα μπορούσε να είναι ο κόλπος στα νότια που σήμερα είναι ρηχή βαλτώδης περιοχή. Το «πετρωμένο καράβι» αντιστοιχεί στην επιμήκη βραχονησίδα στο βόρειο τμήμα της εισόδου του λιμανιού. (εικόνα:  Google Earth).

Ένας άλλος ενδιαφέρον συσχετισμός είναι ότι «Υπέρεια», η περιοχή όπου ζούσαν αρχικά οι Φαίακες (ζ΄  5) σημαίνει «επάνω στο βουνό» (ίσως σε κάποιο ηφαίστειο) σε αντιδιαστολή με το «υπώρεια», που σημαίνει πρόποδες βουνού, ενώ στη δυτική Σικελία της κλασικής εποχής υπήρχε η πόλη Schera (Σχερία, το όνομα της περιοχής που ζούσαν οι Φαίακες), που καταστράφηκε από τους Καρχηδόνιους. Επίσης η Σικελία είναι αρκετά μεγάλη, ώστε η Σχερία  να αποκαλείται από τον Όμηρο «χώρα» και όχι νησί.

Κατά «σύμπτωση», στην είσοδο του σημερινού λιμανιού του Τράπανι υπάρχει μία επιμήκης βραχονησίδα που κάλλιστα μπορεί να τη φανταστεί κανείς σαν το καράβι των Φαιάκων, που καθώς επέστρεφε από την Ιθάκη και λίγο πριν μπει στο λιμάνι το πέτρωσε ο Ποσειδώνας (ν΄ 155, 160), σαν τιμωρία για τους Φαίακες που βοήθησαν τον Οδυσσέα. 

Τέλος, πλησιάζοντας το Τράπανι από τα βορειοδυτικά, που όπως προαναφέρθηκε θα πρέπει να πλησίαζε ο Οδυσσέας με τη σχεδία του πριν ναυαγήσει, έβλεπε το χαμηλό και πλατύ βουνό Erice στα βορειοανατολικά του Τράπανι που μοιάζει πράγματι με ασπίδα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Όμηρος στο ε' 280-281. 

Ο Samuel Butler είχε «υποπτευθεί» ότι το Τράπανι μπορεί να ήταν η πόλη των Φαιάκων, υποστήριζε όμως ότι η Ιθάκη ήταν ένα από τα νησιά δυτικά του Τράπανι! Και ότι ο Όμηρος ήταν στην πραγματικότητα μια νεαρή γυναίκα της περιοχής, ίσως και η ίδια η Ναυσικά!

«…τα όρη τα ισκιωμένα τω Φαίακων…και σαν ασπίδα μες στ’ αχνά φαντάζανε πελάγη», ε΄ 280 – 281. Το Τράπανι από τα δυτικά. Σε πρώτο πλάνο το "πετροκάραβο", σήμερα ενωμένο με προβλήτα με την ξηρά. (φωτογραφία: italiapozaszlakiem.com)

Βέβαια οι Έλληνες της εποχής του Οδυσσέα γνώριζαν τη Σικελία, μάλιστα ο πατέρας του Οδυσσέα Λαέρτης είχε υπηρέτρια «Σικελή» (ω΄ 210), ενώ και στον στίχο υ΄ 383 υπάρχει αναφορά στους Σικελούς. Όμως οι Έλληνες είχαν επαφή κυρίως με τα ανατολικά παράλιά της όπου κατοικούσαν οι Σικελοί προερχόμενοι από τη νότια Ιταλία και στα οποία αρκετά αργότερα ίδρυσαν αποικίες, ενώ στα δυτικά παράλια κατοικούσαν οι Ελυμοί που είχαν μάλλον Αιγαιοπελαγίτικη καταγωγή (Wikipedia). Ίσως οι τελευταίοι να ήταν πρόσφυγες από τη Θήρα (Σαντορίνη) και τα προβλήματά τους με τους Κύκλωπες να υπονοούν τα προεόρτια της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας (γύρω στο 1.600 π. Χ.) και τελικά να μην ζούσαν κοντά στο ηφαίστειο της Αίτνα, αλλά της Θήρας.

Η απουσία ανθρώπινων σκελετών και ναυαγίων στην περιοχή του Ακρωτηρίου Θήρας, δείχνει ότι πράγματι υπήρξε επαρκής προειδοποίηση για την επικείμενη έκρηξη και έτσι ένας σημαντικός αριθμός κατοίκων κατάφερε να διαφύγει και μάλιστα προς τα δυτικά, αντίθετα προς την κατεύθυνση που έχει βρεθεί ότι κινήθηκε η τέφρα του ηφαιστείου. 

Η προέλευση των Φαιάκων από τη Θήρα και η δυσάρεστη εμπειρία τους θα δικαιολογούσε γιατί επέλεξαν να ζήσουν στη νέα τους πατρίδα όσο πιο μακριά γίνεται από ένα άλλο ηφαίστειο, δηλαδή αυτό της Αίτνας.

Σήμερα στην πόλη Erice (αρχαία Έρυξ) σε υψόμετρο 750 μέτρα επάνω στο ομώνυμο βουνό, αλλά λίγα μόνο χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Τράπανι, έχουν βρεθεί κυκλώπεια τείχη που αποδίδονται στους αρχαίους κάτοικους της περιοχής, τους Ελυμούς ή στους Φοίνικες αργότερα (ή στους Τρώες κατά τον Θουκυδίδη).

Ίσως οι Φαίακες του Trapani, μετά την εποχή του Οδυσσέα να αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν για ασφάλεια ψηλότερα, καθώς οι θαλάσσιες δραστηριότητες και τα πλούτη τους τράβηξαν ανεπιθύμητη προσοχή, και ενδεχομένως αυτή την έννοια έχει η προφητεία που αναφέρει ο Αλκίνος στο ν΄ 175 «…και στη χώρα μας βουνό θα ρίξει τριγύρω…», προβλέποντας ουσιαστικά την παρακμή τους.

Προφανώς γι’ αυτό οι Φαίακες δεν ήθελαν να έχουν πολλά πάρε δώσε με ξένους, όπως φαίνεται και από τα λόγια της Ναυσικάς (ζ΄ 205) και λίγο αργότερα της μεταμφιεσμένης Αθηνάς (η΄ 30-34), καθώς γνώριζαν ότι η φιλειρηνική φύση τους δεν θα τους επέτρεπε να αντισταθούν με επιτυχία σε εισβολείς. Για τον λόγο αυτόν, ενδέχεται το όνομα «Φαίακες» να μην ήταν το πραγματικό τους και ο Όμηρος να το χρησιμοποιεί σαν ψευδώνυμο για να καλύψει την πραγματική τους ταυτότητα, ειδικά αν τα έπη δεν γράφτηκαν πολύ αργότερα από τα γεγονότα που περιγράφονται (και ο Όμηρος ήταν κοντινός συγγενής του Οδυσσέα), οπότε ίσως να επρόκειτο τελικά για τους Ελυμούς.

Το ίδιο ενδεχομένως ισχύει και για τα ονόματα των κατοίκων, μάλιστα στο θ΄ 110-119 όπου αναφέρονται αρκετοί Φαίακες αθλητές, τα ονόματα μοιάζουν «τεχνητά» έχοντας σχέση είτε με πλοία είτε με τη θάλασσα, σύμφωνα και με τη γενική αρχή στην Οδύσσεια όπου τα περισσότερα ονόματα υποδηλώνουν κάποιο σημαντικό χαρακτηριστικό του «κατόχου» τους. Με την ίδια λογική, μπορεί και η πραγματική διάρκεια του ταξιδιού να έχει αποκρυφτεί με το πρόσχημα του «βαθέως ύπνου» του Οδυσσέα.

Ακόμα, μοιάζει περίεργη σύμπτωση ότι τόσο οι κάτοικοι της Θήρας όσο και οι Φαίακες ήταν ίσως οι μόνοι λαοί που ασχολιόνταν αποκλειστικά με ειρηνικά έργα την εποχή εκείνη, καθώς και ότι ήταν ικανότατοι θαλασσοπόροι, ιδιαίτερα καθώς οι Φαίακες ισχυρίζονταν ότι συγγένευαν με τους αγροίκους και βουνήσιους Κύκλωπες! (η΄ 205, ι΄ 122).

Όλα ξεκαθαρίζουν όμως αν θεωρήσουμε τους Κύκλωπες γενικά σαν την ηφαιστειακή δράση, οπότε σαν «χώρα των Κυκλώπων» θα μπορούσε να θεωρηθεί η περιοχή βόρειο ανατολικά της Σικελίας όπου συγκεντρώνονται δύο ενεργά ηφαίστεια (Αίτνα, Στρόμπολι) τρία θεωρητικά ενεργά (Βουλκάνο, Βουλκανέλλο, Λίπαρι), και ένα ανενεργό το Alicudi.

Γ. Μεταξάς