Το εκπληκτικό αστρονομικό ρολόι της Πράγας

 Η Πράγα, η πρωτεύουσα της Τσεχίας, είναι γνωστή για τα πολύ όμορφα παλιά της κτήρια. Μια κατασκευή όμως που ξεχωρίζει και φυσικά θεωρείται «must» για κάθε επισκέπτη της πόλης, είναι το αστρονομικό της ρολόι, τοποθετημένο στον πύργο του παλαιού δημαρχείου, στη νοτιοδυτική άκρη της πλατείας της παλιάς πόλης.

Το ρολόι κατασκευάστηκε το 1410, σε απλούστερη όμως μορφή από τη σημερινή, καθιστώντας το το τρίο παλαιότερο αστρονομικό ρολόι στον κόσμο, αλλά και το παλαιότερο απ’ όσα βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία. Να σημειωθεί, ότι το ρολόι κατασκευάστηκε 200 περίπου χρόνια πριν οι ιδέες του Κοπέρνικου γίνουν ευρύτερα αποδεκτές, γι’ αυτό και σαν κέντρο θεωρείται η Γη και συγκεκριμένα η Πράγα, ενώ έχει νότιο προσανατολισμό (δηλαδή η ανατολή παρουσιάζεται από τα αριστερά, στο φόντο του ρολογιού).

Όπως αναφέρθηκε, αυτή δεν ήταν η αρχική μορφή του, καθώς στους αιώνες που μεσολάβησαν έχει υποστεί ζημιές και καταστροφές (με την πιο σοβαρή το 1945, εικόνα κάτω), ενώ οι περισσότερες φιγούρες του προστέθηκαν αργότερα τμηματικά. Η τελευταία ανακαίνισή του έγινε μόλις το 2018.

Το ρολόι χωρίζεται ουσιαστικά σε τρία επίπεδα.

 

Το ανώτερο επίπεδο περιλαμβάνει δύο παράθυρα, με έναν επίχρυσο κόκκορα ανάμεσά τους και λίγο ψηλότερα. Τα δύο παράθυρα ανοίγουν κάθε ώρα, ακριβώς στην ώρα, και από πίσω φαίνονται να παρελαύνουν οι φιγούρες των αποστόλων, έξη φιγούρες ανά παράθυρο. Ο κόκκορας κρώζει και τινάζει τα φτερά του με την ολοκλήρωση της παρέλασης των αποστόλων. Οι φιγούρες αυτές, όπως και όλες οι υπόλοιπες είναι ξύλινες, ενώ ο κόκκορας είναι μεταλλικός. Η όλη διαδικασία κρατάει λιγότερο από μισό λεπτό. 

Ακριβώς από κάτω βρίσκεται το αστρονομικό ρολόι, το οποίο θα εξετάσουμε λίγο αργότερα. Στα πλάγια του και λίγο ψηλότερα υπάρχουν δύο φιγούρες ανά πλευρά, που ταυτόχρονα με την παρέλαση των αποστόλων κάνουν μικρές κινήσεις κυρίως με το κεφάλι, εκτός από τον σκελετό που τραβάει ένα σχοινί που χτυπάει την καμπάνα κατά τη διάρκεια της παρέλασης. Οι φιγούρες αυτές από τα αριστερά προς τα δεξιά παριστάνουν: Τη Ματαιοδοξία, την Απληστία, τον Θάνατο και έναν Τούρκο. Στην εικόνα κάτω φαίνονται οι δύο φιγούρες στα δεξιά.

 

Στο χαμηλότερο σημείο του πύργου, ένας μεγάλος δίσκος που προστέθηκε τον 19^ο αι. είναι ταυτόχρονα ετήσιο ημερολόγιο και εορτολόγιο, με το όνομα του αγίου που γιορτάζει την τρέχουσα ημέρα να εμφανίζεται στο επάνω μέρος, μέσα σε γαλάζιο πλαίσιο, με έναν χρυσαφί δείκτη στο κάτω μέρος του (στις παρακάτω εικόνες, ο δίσκος και η λεπτομέρεια). Το κεντρικό τμήμα του δίσκου που συμβολίζει την Πράγα μένει ακίνητο, ενώ το υπόλοιπο περιστρέφεται και απεικονίζει τα ζώδια κοντά στο κέντρο του και σκηνές από τη ζωή στην Τσεχία σε 12 κυκλικές εικόνες κοντά στην περιφέρειά του. 

 Στο ύψος του δίσκου αυτού, υπάρχουν επίσης από δύο φιγούρες σε κάθε πλευρά, αυτές στατικές. Από τα αριστερά προς τα δεξιά είναι: ο Φιλόσοφος, ο Αρχάγγελος  Μιχαήλ, ο Αστρονόμος και ο Χρονικογράφος. Είναι φανερό ότι οι φιγούρες αυτές έχουν θετικό συμβολισμό, σε αντίθεση με τον αρνητικό της τετράδας λίγο ψηλότερα.

 Ερχόμαστε τώρα στο πιο σημαντικό κομμάτι του πύργου, το ίδιο το αστρονομικό ρολόι. Η παρακάτω εικόνα δίνει γενικές πληροφορίες για τα διάφορα στοιχεία του, ενώ στη συνέχεια θα εξηγηθούν τα πιο σημαντικά απ’ αυτά. Η δεύτερη εικόνα που είναι καθαρότερη, θα βοηθήσει καλύτερα στον προσδιορισμό των λεπτομερειών.

 

 Κατ’ αρχήν, το ρολόι είναι ρυθμισμένο να παρουσιάζει τα αστρονομικά φαινόμενα που θα εξηγηθούν παρακάτω, σ’ έναν παρατηρητή που βρίσκεται στο σημείο αυτό της Πράγας, με ανοικτό όρίζοντα. Το σύστημα αποτελείται από ένα σταθερό ρολόι-φόντο μεγάλης διαμέτρου, και έναν δισκοειδή δακτύλιο (Zodiac) περίπου με τη μισή διάμετρο του σταθερού, που περιστρέφεται έκκεντρα. Όπως υποδηλώνει το όνομά του, έχει επάνω του χαραγμένα τα σύμβολα των ζωδίων, ενώ η ζώνη κάθε συμβόλου χωρίζεται σε 6 τομείς. Οι τομείς αυτοί (που δεν έχουν το ίδιο πλάτος για όλα τα ζώδια) αντιστοιχούν σε 5 ημέρες ο καθένας και είναι χρήσιμοι για τον προσδιορισμό της ημέρας του έτους. Για παράδειγμα, τη στιγμή της φωτογραφίας ο ήλιος βρίσκεται στον Καρκίνο και συγκεκριμένα στον τέταρτο τομέα του. Καθώς ο Καρκίνος αρχίζει στις 22 Ιουνίου, θα πρέπει να υπολογίσουμε 4 Χ 5 = 20 ημέρες ακόμα, άρα η εποχή είναι γύρω στις 12 Ιουλίου. Φυσικά αυτός ο χονδρικός υπολογισμός μπορεί να διασταυρωθεί με την ημερήσια ένδειξη του δίσκου του ημερολογίου/εορτολογίου. 

Ένας χρυσαφί δείκτης που τελειώνει σε ένα επίσης χρυσό χέρι δείχνει τη συμβατική ώρα (Κεντρική  Ώρα Ευρώπης) που παριστάνεται με λατινικούς αριθμούς. Εάν συμβεί ο αριθμός να καλύπτεται από τον ζωδιακό δίσκο, μπορεί η ώρα να διαβαστεί αντιδιαμετρικά, στην άκρη του γαλάζιου δείκτη που τελειώνει σε Τ, καθώς χρησιμοποιούνται δύο συνεχόμενα 12-ωρα αντί για το 24-ωρο φορμάτ. Αντίστοιχος γαλάζιος δείκτης με Τ υπάρχει αντιδιαμετρικά και με τη θέση της σελήνης.

Θα παρατηρήσετε επίσης ότι υπάρχει ένας χρυσός ήλιος, μια αρκετά σκοτεινή (στη συγκεκριμένη φάση) σελήνη και ένα χρυσό αστέρι. Ο ήλιος βρίσκεται επάνω στο ζώδιο της συγκεκριμένης εποχής, ενώ η θέση του επάνω στην ακτίνα, δείχνει τη διάρκεια της ημέρας (το πώς, λίγο παρακάτω). Η σελήνει δείχνει τη θέση της σε σχέση με τον ήλιο και ανάλογα φαίνεται μαύρη (νέα σελήνη) ή λευκή (πανσέληνος) και βέβαια παίρνει και τις ενδιάμεσες όψεις των μηνίσκων (στη συγκεκριμένη εικόνα η σελήνη βρίσκεται στην Παρθένο και λίγο πριν το πρώτο τέταρτό της). Το χρυσό αστέρι δείχνει την αστρική ώρα, που όμως δεν θα μας απασχολήσει εδώ. 

Πάμε τώρα στον μεγάλο κύκλο που είναι το κυρίως ρολόι. Κατ’ αρχήν στο κάτω μέρος φαίνεται μια σκούρα σφαίρα, που παριστάνει τη νύχτα. Καθώς κινούμαστε προς αριστερά, με τη φορά των δεικτών του ρολογιού, συναντάμε την καφέ ζώνη Aurora  (Χαραυγή), μετά την πο ανοιχτόχρωμη Ortus (Αυγή) και στη συνέχεια το μπλε βαθαίνει, μέχρι την κορυφή που είναι το μεσημέρι. Στη συνέχεια συναντάμε με την σειρά πάλι μια ανοιχτόχρωμη ζώνη Ocussus (Δύση), μετά την Crepusculum (Λυκόφως) και τέλος επανερχόμαστε στη νύχτα. Ο εσωτερικός γαλαζωπός κύκλος γύρω από τον κεντρικό άξονα, παριστάνει τη Γη.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η θέση του ήλιου στη χρυσή ακτίνα επάνω στην οποία ολισθαίνει μεταβάλλεται ανάλογα με την εποχή, έτσι ώστε η θέση του επάνω στις ζώνες που περιγράφηκαν προηγούμενα να δείχνει ποια ώρα συμβαίνει η ανατολή, η δύση κλπ. Η ολίσθηση του ήλιου όμως είναι έτσι συγχρονισμένη με την κίνηση του ζωδιακού δίσκου, ώστε ο ήλιος να παραμένει πάντοτε επάνω στο ζώδιο της εποχής. Είναι φανερό ότι η ακραία πιο απομακρυσμένη θέση του ήλιου θα συμβαίνει στο εαρινό ηλιοστάσιο και η πιο κοντινή προς το κέντρο, στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Οπότε, καθώς σύμφωνα με τον παραπάνω υπολογισμό η ημερομηνία τηε εικόνας προσδιορίστηκε κοντά στις 12 Ιουλίου, ο ήλιος έχει αρχίσει να κατεβαίνει από την ακραία θέση που θα είχε κατά το θερινό ηλιοστάσιο (20-21 Ιουνίου, ακριβώς στη μετάβαση από το ζώδιο των Διδύμων στο ζώδιο του Καρκίνου).

Τα ιδιόμορφα σύμβολα της εξωτερικής ζώνης (γοτθικά του 16^ου αι.) αντιστοιχούν στον παλιό Τσέχικο τρόπο υπολογισμού των ωρών (ονομάζεται επίσης Βοημικός ή Ιταλικός χρόνος). Και αυτός έχει 24 ώρες, αλλά η ιδιομορφία του, εκτός από τα σύμβολα, είναι ότι η μέτρηση ξεκινάει κάθε φορά με τη δύση του ήλιου. Κατά συνέπεια, ο εξωτερικός δακτύλιος κινείται έτσι, ώστε ανάλογα με την εποχή η δύση να συμπίπτει πάντοτε με την 24^η ώρα (η δύση μπορεί να μεταβάλλεται από τις 4μμ μέχρι τις 8μμ. της συμβατικής ώρας). Στη φωτογραφία, καθώς βρισκόμαστε κοντά στο θερινό ηλιοστάσιο, η δύση βρίσκεται κοντά στις 8μμ (VIII). Δηλαδή το ρολόι δείχνει (στους γοτθικούς αριθμούς) ότι έχουν περάσει 18 ώρες και ένα τέταρτο από την προηγούμενη δύση του ήλιου. Άρα, μέχρι την επόμενη δύση μένουν 24 – 18.25 = 5.75 (5 ώρες και τρία τέταρτα). 

Αντίστοιχα, η συμβατική ώρα (που διαβάζεται ευκολότερα στην άκρη του αριστερού Τ) δείχνει 2 και τρία τέταρτα. Υπάρχει και μία τρίτη ζώνη ώρας, αυτή με τους αραβικούς αριθμούς, που δείχνουν τη Βαβυλωνιακή ώρα που χωρίζει το διάστημα από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου σε 12 ίσα τμήματα. Φυσικά καθώς η διάρκεια της ημέρας αλλάζει ανάλογα με την εποχή, μία Βαβυλωνιακή ώρα δεν έχει πάντοτε την ίδια διάρκεια μέσα στο έτος.

Αν βρεθείτε στην Πράγα και θέλετε να βρείτε την ημερομηνία και την ώρα (ή να κάνετε το ίδιο από μια φωτογραφία), τώρα ξέρετε πώς γίνεται. Θα πρέπει να λάβετε όμως υπόψη, ότι το ρολόι αυτό δεν αλλάζει σε θερινή ώρα.

Προτεινόμενο βίντεο για το ρολόι της Πράγας (αγγλικά): https://www.youtube.com/watch?v=6k8T1YX5n8Q

  Άλλα παλιά αστρονομικά ρολόγια.

 Το ρολόι στον πύργο του Humpton Court.

 

 Το ρολόι αυτό εγκαταστάθηκε το 1540 ανάμεσα σε δύο πύργους, στην εσωτερική πρώτη αυλή του παλατιού του Ερρίκου του 8^ου στο Humpton Court, 20 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Λονδίνου, έτσι ώστε φαίνεται και από τους ιδιαίτερους χώρους του βασιλιά. Έχει διάμετρο μεγαλύτερη από 3 μέτρα και οι τρείς δείκτες του δείχνουν συνολικά: την ώρα, τον μήνα, την ημέρα του μήνα, το ζώδιο, τον αριθμό των ημερών από την αρχή του έτους, τη φάση της σελήνης, τις ημέρες από την τελευταία νέα σελήνη, και ακόμα κάτι σημαντικό για τους επισκέπτες του πύργου που επέστρεφαν στο Λονδίνο συνήθως μέσα από τον Τάμεση, την ψηλή στάθμη της παλίρροιας (πλημμυρίδα) στη γέφυρα του Λονδίνου.

 Το ρολόι στη Notre Dame του Στρασβούργου.

 

Το εντυπωσιακό συγκρότημα ρολογιού στο εσωτερικό της Notre Dame του Στρασβούργου, ύψους 18 μέτρων, είναι το τρίτο που έχει τοποθετηθεί στη θέση αυτή και χρονολογείται από τα μέσα του 19^ου αι. Το πρώτο είχε τοποθετηθεί τον 14^ο και το δεύτερο τον 16^ο αι.

Μοιάζει κάπως με το ρολόι της Πράγας, καθώς ψηλά υπάρχει η παρέλαση των αποστόλων με τον Ιησού να τους ευλογεί, πιο ψηλά αριστερά ένας κόκκορας ο οποίος κρώζει τρείς φορές κατά τη διάρκεια της παρέλασης, ενώ χαμηλότερα ο θάνατος χτυπάει ένα κουδούνι για να υπενθυμίζει το πέρασμα του χρόνου και τη θνητότητα. Ακόμα πιο κάτω υπάρχει μια παράσταση των φάσεων της σελήνης, ενώ ένας μεγάλος δίσκος χαμηλότερα δείχνει (στο ηλιοκεντρικό σύστημα) τις κινήσεις της σελήνης και των ορατών με γυμνό μάτι πλανητών, με τον ζωδιακό κύκλο στην περιφέρειά του. Στο ύψος του εδάφους, ένας επίσης μεγάλος δίσκος δίνει τις θέσεις του ήλιου και της σελήνης σε ηλιακό χρόνο, ενώ η εξωτερική ζώνη είναι ετήσιο ημερολόγιο και εορτολόγιο. Την τρέχουσα ημερομηνία τη δείχνει (με το βέλος που κρατάει) η φιγούρα του Απόλλωνα στα αριστερά του δίσκου. Ακόμα πιο αριστερά, μέσα σε μία προθήκη φαίνεται ένας πολύπλοκος μηχανισμός (στην ουσία ένας υπολογιστής με γρανάζια) που δίνει το Πάσχα και τις κινητές γιορτές, ενώ στα δεξιά ένας αντίστοιχος  μηχανισμός επιφέρει διορθώσεις και υπολογίζει τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης.

Μπροστά από τον δίσκο αυτόν και χαμηλά στο έδαφος, μία ουράνια σφαίρα δείχνει τον νυχτερινό ουρανό με πάνω από 5000 αστέρια, και λαμβάνει επίσης υπόψη τη μετάπτωση των ισημεριών που ολοκληρώνεται κάθε 25000 χρόνια, κάτι μοναδικό για ένα τέτοιο ρολόι. Ακριβώς κάτω από τον επάνω μεγάλο δίσκο ένα συμβατικό ρολόι δείχνει την ώρα. Δίπλα του ένα αγγελάκι χτυπάει το καμπανάκι για να αρχίσει η παρέλαση. Υπάρχει όμως μια ιδιαίτερότητα με το ρολόι αυτό, την οποία πρέπει να έχουν υπόψη οι επισκέπτες. Η παρέλαση των αποστόλων γίνεται μόνο μια φορά την ημέρα, στις 12.30 ακριβώς, την ώρα που ο ήλιος μεσουρανεί επάνω από το Στρασβούργο.

Το ρολόι αυτό είναι το πληρέστερο και ακριβέστερο μηχανικό αστρονομικό ρολόι της εποχής του και παρόλο που η εποχή αυτή δεν είναι τόσο παλιά, δεν παύει να αποτελεί εξαιρετικό δείγμα μηχανικής τελειότητας.

Το «Ρολόι του Κάστρου» (Castle Clock) του al-Jazari

Το όνομα του al-Jazari δεν είναι πολύ γνωστό, αλλά ήταν ένας πολύ σημαντικός Άραβας εφευρέτης και πρακτικός μηχανικός του 13 μ.Χ. αιώνα. Στο βιβλίο του «Το Βιβλίο της Γνώσης των Ευφυών Μηχανικών Συσκευών» περιγράφονται (με οδηγίες κατασκευής) εκατό μηχανικές συσκευές διαφόρων ειδών, με τις ογδόντα απ’ αυτές να αναφέρονται σε διάφορα τρυκ προορισμένα για τη διασκέδαση των θεατών.
Βασικό χαρακτηριστικό των συσκευών του al-Jazari ήταν η χρήση της ροής του νερού σαν πηγή ενέργειας και των έκκεντρων για τη μετατροπή της περιστροφικής κίνησης σε παλινδρομική.
Επίσης συχνά χρησιμοποιούσε «αυτόματα», δηλαδή μηχανικά κινούμενες φιγούρες ανθρώπων ή ζώων για να εμπλουτίσει τις κατασκευές του.
Δύο κατασκευές του είναι ιδιαίτερα γνωστές, το «Ρολόι στον Ελέφαντα» και το «Ρολόι του Κάστρου», που για την κίνησή τους βασίζονται στην ενέργεια του αποθηκευμένου νερού, και παρότι οι αυθεντικές δεν σώζονται έχουν αναπαρασταθεί σε διάφορα μουσεία ή κτήρια ανά τον κόσμο.
Ειδικότερα το δεύτερο (φωτογραφία), ύψους περίπου 3.4 μέτρων έδειχνε εκτός από την ώρα, τις τροχιές του ήλου και της σελήνης, τον ζωδιακό κύκλο και μερικές ανθρώπινες φιγούρες «αυτόματων» που έπαιζαν μουσική. Κάθε ώρα οι πόρτες άνοιγαν και μία κινούμενη ανθρώπινη φιγούρα σάλπιζε την ολοκλήρωση της ώρας. Το ρολόι αυτό, στο οποίο η διάρκεια της ημέρα μπορούσε επίσης να προγραμματιστεί ανάλογα με την εποχή, θεωρείται η πρώτη αναλογική προγραμματιζόμενη συσκευή στον κόσμο.

 Εικόνες: Wikipedia