Φιλοσοφία και Τεχνητή Νοημοσύνη

Τα παρακάτω είναι δύο άρθρα από το παλαιότερο blog μου "mepolyaplalogia", που συγχωνεύτηκαν στο νέο blog σαν σχετικά μεταξύ τους.

Η Φιλοσοφία στην εποχή της Τεχνολογίας.

H Φιλοσοφία έχει συντροφεύσει τον άνθρωπο από την αρχή σχεδόν των ιστορικών χρόνων και έχει γνωρίσει μια προοδευτική εξέλιξη μέχρι σήμερα, καθώς νέες σκέψεις και ιδέες έρχονται να προστεθούν στον βασικό πυρήνα της που διαμορφώθηκε ουσιαστικά κατά την αρχαιότητα.

Η Φιλοσοφία έχει επηρεάσει ασφαλώς την ηθική των ανθρώπων, τόσο στο νομοθετικό, όσο και στο συνειδησιακό μέρος, αλλά σαφώς μεγαλύτερη είναι η επίδραση της θρησκείας στον μέσο άνθρωπο, η οποία επιχειρεί να συμπληρώσει και να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που δεν μπορούσε και δεν μπορεί ουσιαστικά ακόμα να διαχειριστεί ο άνθρωπος.

Ο Θαλής από τη Μίλητο ο οποίος θεωρείται ο πρώτος φιλόσοφος, στην ουσία ήταν επιστήμονας - φιλόσοφος.

Αλλά και η επιστήμη έχει όλο και περισσότερο λόγο στα θέματα αυτά, εξηγώντας πολλές από τις ανθρώπινες συμπεριφορές με μηχανιστικό ή βιολογικό τρόπο, και δίνοντας απαντήσεις σε ερωτήματα που παλαιότερα ήταν αποκλειστικά αντικείμενο της Θρησκείας ή της Φιλοσοφίας (όπως πχ η φύση του Σύμπαντος, η προέλευση του ανθρώπου κλπ).

Κατά μία άποψη η Φιλοσοφία έφτασε στο αποκορύφωμά της με τους αρχαίους Στωικούς, ενώ οι μετέπειτα φιλόσοφοι στράφηκαν αρχικά προς τη θεολογία και αργότερα προς την επιστήμη και τα κοινωνικά φαινόμενα.

Έτσι, όσο και να έχει εξελιχθεί ο τρόπος σκέψης και η ηθική των ανθρώπων όλα αυτά το χρόνια, ουσιαστικά λίγα πράγματα έχουν αλλάξει από την αρχαία εποχή.

Για παράδειγμα, η κατοχή σκλάβων απαγορεύεται σήμερα από τον νόμο αλλά και ηθικά δεν είναι αποδεκτή, όμως σε αρκετές περιπτώσεις ακόμα και σήμερα υπάρχουν ουσιαστικά σκλάβοι που μόνο θεωρητικά μπορούν να επιλέξουν κάποιο άλλο τρόπο ζωής.

Ο πόλεμος, «ο πατήρ πάντων» κατά τον Ηράκλειτο, παραμένει και σήμερα ο τελικός τρόπος επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών.

Ο φόνος τιμωρείται αυστηρά, αλλά και το ίδιο συνέβαινε και στην αρχαιότητα, ενώ στη διάρκεια του πολέμου (χωρίς να γίνεται διάκριση σε αμυντικό ή επιθετικό) και σε όλες τις εποχές, ο φόνος ανάγεται σε ύψιστη αρετή.

Ηράκλειτος, ο «σκοτεινός» φιλόσοφος.

Ένας από τους βασικούς λόγος για αυτή την «αναποτελεσματικότητα» της Φιλοσοφίας σε ότι αφορά την ουσιαστική επίδρασή της στη ηθική και τη συμπεριφορά των περισσότερων ανθρώπων, είναι ότι τα ανθρώπινα ένστικτα, έχοντας εξελιχθεί επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια με κύριο στόχο την επιβίωση και την επικράτηση επί των άλλων, δεν έχουν «προλάβει» να προσαρμοστούν στην εξέλιξη της ηθικής που προτείνει η Φιλοσοφία.

Και ενώ το «πνεύμα» είναι πρόθυμο να αναπτύξει νέες ανθρωπιστικές ιδέες, η «σαρξ» απέχει πολύ από το να μπορέσει να εφαρμόσει στην πράξη τις ιδέες αυτές.

Ή όπως γράφει ο ακαδημαϊκός Β. Μαρκεζίνης: «Σημασία έχει ... το κατά πόσον η ανθρώπινη φύση έχει βελτιωθεί αρκετά στην εποχή μας, ώστε να επιτρέψει στη λογική και στη δικαιοσύνη να υπερτερήσουν της δίψας για πλούτο και πολιτική ισχύ».

 

Η (Φιλοσοφική) Σχολή των Αθηνών, έργο του Ραφαήλ στο Βατικανό, μια φανταστική συνάθροιση των περισσότερων σημαντικών φιλοσόφων, μέχρι εκείνη την εποχή.

Αντίθετα με την αργή εξέλιξη της συμπεριφοράς και της ηθικής των ανθρώπων, η τεχνολογία έχει αναπτυχθεί με ραγδαίο ρυθμό και τα επιτεύγματά της ακολουθούν ανοδική εκθετική καμπύλη.

Αυτό οφείλεται στο ότι η επιστημονική γνώση συσσωρεύεται εύκολα και δεν επιδέχεται λογική αμφισβήτηση, ενώ τα τεχνικά επιτεύγματά της είναι πολύ επιθυμητά από τους ανθρώπους, καθώς τους εξασφαλίζουν σημαντικά οικονομικά πλεονεκτήματα, κυριαρχία, και άνετη διαβίωση.

Δεν είναι εξάλλου περίεργο ότι τα μεγάλα άλματα της επιστήμης και της τεχνολογίας έγιναν σε περιόδους "θερμού" ή "ψυχρού" πολέμου.

Εκτός όμως από τα παραπάνω, η επιστημονική γνώση ανταποκρίνεται ιδανικά στην έμφυτη περιέργεια του ανθρώπου για το άγνωστο, αλλά και στην ικανοποίηση και αναγνώριση που συνοδεύουν μια νέα ανακάλυψη.

Ο σημερινός άνθρωπος δεν είναι πιο έξυπνος από τον αρχαίο, απλά αξιοποιεί τη συσσωρευμένη επιστημονική και τεχνική γνώση, ενώ η δυνατότητά του για αφηρημένη φιλοσοφική σκέψη δεν έχει αλλάξει σημαντικά.

«Φιλοσοφία είναι ερωτήσεις που ίσως ποτέ δεν απαντηθούν, Θρησκεία είναι απαντήσεις (σε ερωτήματα) που ίσως ποτέ δεν τεθούν».

Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι όταν αναφερόμαστε στον τρόπο σκέψης των αρχαίων και ειδικά σε ότι αφορά τον άνθρωπο και το περιβάλλον του, αναφερόμαστε στους αρχαίους Έλληνες και κυρίως στους Ίωνες και Αθηναίους (ή σε όσους μαθήτευσαν κοντά τους), που ακόμα και όταν δεν υπήρχε δημοκρατία, δεν είχαν θεοκρατικό αλλά πολιτικό ή στρατιωτικό αρχηγό και ήταν (σχεδόν) ελεύθεροι να ερευνήσουν, να συζητήσουν και να αναπτύξουν την κοσμοθεωρία τους.

Αντίθετα, οι λαοί της Ανατολής, παρά τον εξελιγμένο κατά τα άλλα πολιτισμό τους, είχαν βασιλιάδες-θεούς που κανόνιζαν "αυτοπροσώπως" πότε θα βγει ο ήλιος ή πότε θα πλημμυρίσει ο Νείλος, οπότε κάθε άλλη σκέψη ήταν περιττή, αιρετική και επικίνδυνη.

Κάτι που ίσχυε αντίστοιχα και στον Μεσαίωνα με τον χριστιανισμό, ενώ αντίθετα εκείνη την εποχή οι μουσουλμάνοι Άραβες είχαν αναπτύξει πολύ πιο ευρεία και επιστημονική σκέψη.

Η θεολογική άποψη για τη δημιουργία του ανθρώπου, δια χειρός Μιχαήλ Αγγέλου.

Η αντίφαση σήμερα είναι, ότι ενώ φιλοσοφικά και ηθικά οι άνθρωποι δεν έχουν εξελιχθεί σημαντικά από την αρχαιότητα, τα τεχνολογικά μέσα που έχουν στη διάθεσή τους μπορεί να γίνουν απείρως πιο επικίνδυνα σε περιόδους κρίσης, αλλά ακόμα και σε ειρηνικές εποχές οι άνθρωποι πέφτουν εύκολα θύματα προτύπων, αξιών και συμπεριφορών, που κάθε άλλο παρά προάγουν την ουσιαστική ευημερία τους.

Έτσι, μεγάλο μέρος των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν σήμερα οι άνθρωποι οφείλεται στον καταναλωτισμό πέρα από τις πραγματικές ανάγκες τους, σε βάρος των αξιών της περισυλλογής, της αυτοκριτικής και της αυτάρκειας.

Από εκεί ξεκινά μια χιονοστιβάδα προβλημάτων που καταλήγουν σε οικονομική «δουλεία», η οποία είναι η πηγή όλων των μορφών εξάρτησης.

Δυστυχώς και οι κυβερνώντες προτιμούν να «χαϊδεύουν αυτιά», παρά να επισημαίνουν τα σημαντικά προβλήματα και να βάζουν ουσιαστικές προτεραιότητες για την επίλυσή τους, προκειμένου να διασφαλίσουν τη θέση τους.

Και παρόλο που στα σχολεία υπάρχουν μαθήματα για τη φιλοσοφία και για τις υποχρεώσεις και τις αξίες του συνεπούς πολίτη, αντιμετωπίζονται (ακόμα και από τους περισσότερους εκπαιδευτικούς) σαν ένα ακόμα μάθημα, και όχι σαν η βάση του παιδαγωγικού και κοινωνικού συστήματος.

Και βέβαια όταν οι μαθητές έξω από το σχολείο και ειδικότερα από τα ΜΜΕ, βλέπουν να προβάλλονται και να εκθειάζονται ο καταναλωτισμός, οι διασυνδέσεις και το lifestyle, θα ακολουθήσουν τον «πραγματικό» κόσμο και όχι τις «θεωρίες» των μαθημάτων.

Ζούμε σε μία εποχή και μία χώρα, που παρά την κληρονομιά που διαθέτει, δεν έχει το κατάλληλο «φιλοσοφικό υπόβαθρο» για να διαχειριστεί αποτελεσματικά τον καταναλωτισμό, ούτε την ευθύνη του πολίτη απέναντι στους συμπολίτες του.

Η παιδεία είναι η μόνη μακροχρόνια λύση, η ουσιαστική παιδεία όμως και όχι η εκπαίδευση, η οποία δεν είναι αυτή που λείπει από τη χώρα.

Τα ηθικά διλήμματα της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ).

H TN σαν επιστημονικός όρος αλλά και σαν τεχνολογία έχει μπει για τα καλά στη ζωή μας, όμως ακόμα δεν έχουμε δει παρά την κορυφή του παγόβουνου.

Και το παγόβουνο φέρνει μαζί του εξίσου ογκώδη προβλήματα που φυσικά και θα επιλυθούν, αλλά όχι ίσως τόσο εύκολα και με τόσο προφανείς τρόπους.

Δύο είναι οι βασικότερες προκλήσεις που συνοδεύουν την ολοένα αυξανόμενη εμπλοκή της ΤΝ στη ζωή των ανθρώπων.

Η μία έχει να κάνει με την κατάργηση πολλών θέσεων εργασίας, καθώς όλο και περισσότερες διεργασίες θα γίνονται μέσα από «έξυπνα» μηχανήματα που θα έχουν τον τρόπο να μαθαίνουν και να βελτιώνονται συνεχώς, και μάλιστα πολύ πιο γρήγορα από ότι ένας άνθρωπος μπορεί να τα καταφέρει.

Αυτή τους η ικανότητα, σε συνδυασμό με την πρόσβαση σε τεράστιες βάσεις δεδομένων και έχοντας πρακτικά απεριόριστη μνήμη, θα κάνει τα μηχανήματα με  ΤΝ πολύ ικανότερα (και φθηνότερα) σε απλές (κατ’ αρχήν) και  επαναλαμβανόμενες εργασίες.

Μάλιστα ο γνωστός Bill Gates (που συχνά γίνεται στόχος θεωριών συνωμοσίας) έχει προτείνει για κάθε θέση εργαζόμενου που χάνεται εξαιτίας αυτοματοποίησης σε μία επιχείρηση, να καταβάλλεται ένα είδος φόρου στο κράτος για τη χρηματοδότηση προγραμμάτων κοινωνικής βοήθειας.

  

Η άλλη πρόκληση είναι η λήψη αποφάσεων από την ΤΝ σε μία εξαιρετικά απρόβλεπτη κατάσταση, που αναπόφευκτα κάποια στιγμή θα συμβεί. Βέβαια θα υπάρχουν αλγόριθμοι που θα προβλέπουν «σχεδόν» όλες τις καταστάσεις, αλλά το «σχεδόν» δεν είναι το απόλυτο. Φυσικά, τίποτα δεν εγγυάται ότι ένας άνθρωπος θα λάβει γρηγορότερες και καλύτερες αποφάσεις, ακόμα και αν είναι ο πλέον εκπαιδευμένος και στην καλύτερη «φόρμα». Απλά, όταν ο χειριστής είναι άνθρωπος υπάρχει κάποιος που έχει την ευθύνη. Όταν είναι μηχανή ποιος την έχει; Η μηχανή; Θα ήταν παράλογο. Ο σχεδιαστής; Ποιος από τους δεκάδες που εμπλέκονται; Αυτός που τελικά αδειοδότησε τη λειτουργία της; Συνήθως πρόκειται για έναν  απρόσωπο οργανισμό, όπου η ευθύνη διαχέεται και τελικά εξαφανίζεται. 

Έχει πάντως ενδιαφέρον, ότι κάποιοι βλέπουν κάποια αντιστοιχία στα θέματα αυτά με τις μεσαιωνικές θεολογικέςς αναζητήσεις του 13-14ου αι. για την ευθύνη και ελεύθερη βούληση του ανθρώπου σε σχέση με τον Δημιουργό του, όπου σήμερα βέβαια στη θέση του δημιουργού είναι ο άνθρωπος και στη θέση του δημιουργήματος η ΤΝ!

Η αποτελεσματική αντίδραση των αυτόνομων αυτοκινήτων σ’ ένα σύνθετο σενάριο κινδύνων, μένει να αποδειχτεί.

Ας πάρουμε όμως δύο πολύ απλά και πρακτικά παραδείγματα: Τον αυτοματισμό στα αεροπλάνα και την αυτόνομη κίνηση (οδήγηση) στα αυτοκίνητα.

Το άλμα του αυτοματισμού στα αεροπλάνα (αν και ακόμα δεν πρόκειται ουσιαστικά για ΤΝ) έγινε όταν η αντίστοιχη τεχνολογία είχε ωριμάσει αρκετά, ώστε να προσφέρει αποδεδειγμένα αξιόπιστες λύσεις.

Το ουσιαστικό κίνητρο όμως ήταν η μείωση του κόστους των αερομεταφορών, καθώς πλέον δύο μόνο πιλότοι χειρίζονται και διαχειρίζονται αεροσκάφη μεγαλύτερα από αυτά που πριν μερικές δεκαετίες χρειάζονταν δύο επιπλέον άτομα στο πιλοτήριο, τον (ιπτάμενο) μηχανικό και τον ναυτίλο.

Και μάλιστα η συμπίεση του κόστους δεν προέκυψε μόνο από την αριθμητική μείωση του πληρώματος, αλλά και από τη μείωση των καθυστερήσεων και ακυρώσεων πτήσεων που έγινε δυνατή μέσα από τα πολύ καλύτερα συστήματα πρόβλεψης και αποφυγής έντονων καιρικών φαινομένων και τη δυνατότητα πτήσεως και προσέγγισης στα αεροδρόμια «στα τυφλά».

Αν και οι απογειώσεις και προσγειώσεις γίνονται ακόμα χειροκίνητα, είμαστε κοντά στην εποχή που όλη η πτήση θα μπορεί να γίνεται αυτόματα και ο πιλότος (ή οι πιλότοι, τουλάχιστον για το άμεσο μέλλον) δεν θα χρειάζεται να επεμβαίνουν καθόλου, εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις. Και βέβαια ακριβώς τότε η παρουσία του ανθρώπου θα είναι απαραίτητη, καθώς διαθέτει κάτι που μια μηχανή θα αργήσει πάρα πολύ (και ίσως δεν συμβεί ποτέ) να αποκτήσει: Φαντασία.

Φυσικά δεν κύλισαν όλα ομαλά από την αρχή. Υπήρξαν ατυχήματα που οφείλονταν στο ότι οι σχεδιαστές των συστημάτων δεν πρόβλεψαν κάποιες ιδιαίτερες ή ακραίες καταστάσεις, όπως υπήρξαν και περιπτώσεις που οι πιλότοι δεν είχαν κατανοήσει τη φιλοσοφία των νέων αυτοματισμών. Με τα νέα συστήματα, όταν ο πιλότος χειρίζεται το αεροσκάφος δεν δίνει εντολές κατ’ ευθείαν στις επιφάνειες ελέγχου του, αλλά ουσιαστικά «ενημερώνει» τον υπολογιστή για το τι θέλει να κάνει το αεροσκάφος. Και ο υπολογιστής ελέγχει αν ο χειρισμός είναι μέσα στα ασφαλή όρια πτήσης οπότε τον εκτελεί αυτούσιο, αλλιώς τον περιορίζει.

 Όμως, είμαστε πλέον στο σημείο που τα «παιδικά» προβλήματα των αυτοματισμών των αεροσκαφών έχουν επιλυθεί, και η συντριπτική πλειοψηφία των αεροπορικών ατυχημάτων οφείλεται στον περίφημο «ανθρώπινο παράγοντα». Ο οποίος όσο λιγότερο θα παρεμβαίνει στο μέλλον τόσο ασφαλέστερη θα είναι η πτήση, μέχρι την υπερβολή που αποδίδεται με το ανέκδοτο ότι στο μέλλον στο πιλοτήριο θα υπάρχει ένας άνθρωπος και ένας σκύλος. Ο άνθρωπος για να ταΐζει τον σκύλο και ο σκύλος για να εμποδίζει τον άνθρωπο να αγγίξει οτιδήποτε.

Ο άλλος τομέας στον οποίο η εφαρμογή της ΤΝ θα έχει ακόμα πιο έντονη επίδραση σε σχέση με τους δύο παραπάνω παράγοντες (δηλαδή στην απώλεια θέσεων εργασίας και στις αποφάσεις σε κρίσιμες καταστάσεις) είναι η αυτόνομη κίνηση των οχημάτων, και αυτό επειδή αφορά και επηρεάζει συνολικά πολύ μεγαλύτερους αριθμούς ανθρώπων.

Όταν οι μεταφορές φορτίων και ανθρώπων θα γίνονται αυτόνομα, οι οδηγοί των αντίστοιχων οχημάτων θα πρέπει να ασχοληθούν με κάτι άλλο. Κάποιες νέες θέσεις φυσικά θα προκύψουν εξαιτίας της εφαρμογής της νέας τεχνολογίας, θα είναι όμως πολύ λιγότερες και πολύ υψηλότερης εξειδίκευσης από τις θέσεις που θα καταργηθούν.

Από την άλλη πλευρά, εφόσον η αυτόνομη οδήγηση γενικευθεί, πράγματι αναμένεται σημαντική μείωση των ατυχημάτων, καθώς η ΤΝ των οχημάτων δεν θα νυστάζει, δεν θα πίνει αλκοόλ, δεν θα εκνευρίζεται και δεν θα υπερεκτιμά τις δυνατότητες ούτε του οχήματος ούτε (φυσικά) της ίδιας.

Ήδη είναι γνωστά τα ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος ο οποίος θα πρέπει να κάνει γρήγορα επιλογές ζωής ή θανάτου που αφορούν άλλους, αλλά εμπλέκουν δικές του αποφάσεις, όπως «το Δίλημμα του Τρένου» (the Trolley Problem) που έθεσε το 1967 η Βρετανίδα φιλόσοφος Philippa Foot.

Το Δίλημμα του Τρένου. Αν ο άνθρωπος που βρέθηκε κοντά στον μοχλό των γραμμών ξέρει ότι το τρένο αναπόφευκτα θα κατευθυνθεί προς την ομάδα των ανθρώπων, θα μετακινήσει τον μοχλό αποφασίζοντας να θυσιάσει μόνον τον έναν;

Τι θα συμβεί, ή μάλλον τι πρέπει να συμβεί όταν ένα αυτόνομο αυτοκίνητο για να αποφύγει έναν απρόσεκτο πεζό (εφόσον μόνο το φρενάρισμα δεν θα αρκεί) θα πρέπει να χτυπήσει έναν τοίχο, ή ένα άλλο αυτοκίνητο, ή να βγει από τον δρόμο? Υπάρχουν χιλιάδες παραλλαγές αυτών των σεναρίων και αντίστοιχες βέλτιστες λύσεις. Ποιος θα έχει την ευθύνη των ενεργειών της ΤΝ του αυτοκινήτου; (βλ σχετικό βίντεο με επιλογή μετάφρασης στα ελληνικά: https://www.ted.com/talks/patrick_lin_the_ethical_dilemma_of_self_driving_cars).

Ήδη, μελέτες έχουν δείξει ότι είναι πιο επικίνδυνο να υπάρχει ένας «οδηγός» πίσω από το τιμόνι ενός αυτόνομου αυτοκινήτου ο οποίος όμως δεν θα είναι σε συνεχή εγρήγορση, παρά να μην υπάρχει καν άνθρωπος στη θέση του οδηγού και όλα να τα αναλαμβάνει ο αυτοματισμός.

Φυσικά, θα βρεθεί τρόπος να ξεπεραστούν αυτά τα εμπόδια και να μπουν συγκεκριμένοι κανόνες, χωρίς βέβαια να λείψουν τα αρχικά προβλήματα (άλλωστε όπως προαναφέρθηκε, αυτό έχει συμβεί και στους καλύτερους, δηλαδή τις αερομεταφορές), όμως τελικά υπάρχει η βεβαιότητα ότι τα ατυχήματα με αυτοκίνητα (ειδικά τα σοβαρά) θα μειώνονται όσο η αυτόνομη οδήγηση γενικεύεται.

Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να προβλεφθεί και η περιοδική «χειροκίνητη» χρήση των αυτοματοποιημένων μηχανών, ώστε οι άνθρωποι να μην αποκοπούν από τις βασικές ικανότητες που απαιτούνται για την βαθύτερη κατανόηση της λειτουργίας και του χειρισμού τους.
Ένας άλλος προβληματισμός σχετικός με την αυτόνομη οδήγηση, είναι αν θα πρέπει να περιμένουμε την τελειοποίησή της ώστε να εξαλειφθούν πρακτικά οποιαδήποτε ενδεχόμενα λάθη, ή αν θα πρέπει να εφαρμοστεί μόλις είναι αρκετά (αλλά ίσως όχι απόλυτα) ασφαλής. Στη δεύτερη περίπτωση βέβαια, στατιστικά "θυσιάζονται" αρκετές χιλιάδες άνθρωποι που θα μπορούσαν να είχαν σωθεί με την εφαρμογή της αυτόνομης οδήγησης μερικά χρόνια νωρίτερα, έστω και αν μερικά από τα (πολύ λιγότερα) ατυχήματα που αναπόφευκτα θα συμβούν στο ενδιάμεσο διάστημα, θα οφείλονται ενδεχομένως σ' αυτήν.

Καθώς, όπως είναι αναμενόμενο, η ΤΝ εμπλέκεται όλο και περισσότερο και στις οπλικές εφαρμογές, μία άλλη ανησυχία είναι ότι τα οπλικά συστήματα δεν θα στρέφονται πάντοτε προς τη «σωστή» κατεύθυνση, δηλαδή αυτή των «κακών» όπως τουλάχιστον αυτοί προσδιορίζονται συμβατικά κάθε φορά.

Μία ανησυχία που θα γίνεται όλο και πιο σοβαρή καθώς τα συστήματα ΤΝ θα αυτονομούνται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, μέχρι να φθάσουν στη «singularity» στο επίπεδο δηλαδή να θεωρηθούν εξίσου νοήμονα με τον άνθρωπο, ανεξάρτητα αν θα περιέχονται σ’ ένα ανθρωπόμορφο περίβλημα ή όχι. Παράλληλα, καθώς ο άνθρωπος θα εκτίθεται και θα διακινδυνεύει πολύ λιγότερο στα πεδία των συγκρούσεων, μπορεί να εξουσιοδοτεί το πάτημα της σκανδάλης με μεγαλύτερη ευκολία, ξέροντας ότι ο ίδιος παραμένει (κυριολεκτικά και μεταφορικά) στο απυρόβλητο.

Ας μην ξεχνάμε όμως, ότι αρκετά "ατυχήματα" με θύματα αθώους έχουν γίνει από υπερβολική δόση "trigger happy" νοοτροπίας κάποιων στρατιωτικών, ή αλλιώς κλασικής "καουμπόϊκης" νοοτροπίας.

Βέβαια υπάρχουν πάμπολλες άλλες περιπτώσεις όπου η εφαρμογή της ΤΝ φαίνεται να έχει μόνο πλεονεκτήματα, όπως στη βελτίωση της ποιότητας ζωής ανθρώπων με διάφορες αναπηρίες, στη διάγνωση ασθενειών, σε ιατρικές επεμβάσεις, στην ανάπτυξη φαρμάκων κλπ, αλλά ο φόβος για την κατάχρηση της ΤΝ ή τη δημιουργία κακόβουλων μηχανών, ή κακόβουλων κέντρων ελέγχου «πουλάει» και ειδικά στις κινηματογραφικές αίθουσες.

Ο φόβος για οτιδήποτε πολύ διαφορετικό και πρωτόγνωρο από τα καθιερωμένα (στην ουσία ο φόβος του αγνώστου) υπήρχε πάντοτε, όπως έγινε παλαιότερα με τη Βιομηχανική επανάσταση, την επανάσταση στις Μεταφορές και την επανάσταση της Πληροφορικής πιο πρόσφατα, ο άνθρωπος όμως πάντα κατάφερνε να ελέγχει τις εξελίξεις και να βρίσκει νέες ισορροπίες. 

Στις ισορροπίες αυτές, θα πρέπει να ενταχθεί και μία νέα ηθική διαφάνειας σχετικά με τις σκοπιμότητες των αποφάσεων κυβερνήσεων ή μεγάλων οργανισμών, ειδικά όταν τίθεται θέμα περιορισμού της ελευθερίας των ατόμων, αλλά ενδεχομένως θα πρέπει να εξεταστεί και ο αυτοπεριορισμός του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού της Γης, τόσο για τη συγκράτηση της ανεργίας όσο και επειδή οι επιπτώσεις στο περιβάλλον βρίσκονται πλέον πολύ κοντά στο σημείο της μη επιστροφής.

ΥΓ1. Ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο των ηθικών διλημμάτων που σχετίζονται (έμμεσα όμως) με την Τεχνητή Νοημοσύνη είναι η δημιουργία στοιχειωδών εγκεφαλικών δομών (brain organoids) τα οποία προς το παρόν δημιουργούνται για τη μελέτη των εγκεφαλικών συνδέσεων και τα σταματούν πριν αναπτυχθούν αισθητήρια όργανα και σημαντικές νευρικές διασυνδέσεις. Ήδη όμως σε μία τέτοια εγκεφαλική δομή προέκυψαν στοιχειώδη μάτια (εικόνα κάτω), οπότε είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πού αυτό μπορεί να οδηγήσει.

ΥΓ2. Ήδη, στα τέλη του 2023, η αυτόνομη οδήγηση μοιάζει να κάνει "βήματα προς τα πίσω", με την έννοια ότι μειώνεται η αισιοδοξία για τη γρήγορη και εκτεταμένη εφαρμογή της. 

Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι δεν έχει μειωθεί σημαντικά ο αριθμός των ατυχημάτων που αποδίδονται σ' αυτήν (σε σχέση με τα χιλιόμετρα που διανύονται με τη χρήση της), και ενώ είχαν "ξεφυτρώσει" και άλλες σχετικές με το αντικείμενο εταιρείες πέρα από την πρωτοπόρο Tesla, φαίνεται ότι τελικά στο πεδίο μένουν μόνον δύο, η αμερικάνικη Tesla και η κινέζικη Huawei. 

Από την άλλη πλευρά, ευρωπαϊκές εταιρείες που χρησιμοποιούν την αυτονομία σε περιορισμένες εφαρμογές (πχ παρκάρισμα, όπως η BMW), εμπλέκουν τον οδηγό στη διαδικασία (θα πρέπει πχ να πατάει ένα κουμπί), ώστε να έχει τον τελικό έλεγχο και το κυριότερο την ευθύνη της κίνησης του οχήματος.

ΥΓ3. To 2023 η αμερικάνικη SAE International καθόριζε 6 επίπεδα (levels) Αυτόνομης Οδήγησης, που παρουσιασμένα σχεδόν μονολεκτικά είναι τα εξής:

Level 0: "only driver support features" 

Level 1: "hands on"

Level 2: "hands off"

Level 3: "eyes off"

Level 4: "mind off"

Level 5: "steering wheel optional"

ΥΓ4. 

Το ελεγχόμενο από ΤΝ τροποποιημένο F-16 "Vista X-62", πετά αυτόνομα και εμπλέκεται σε αερομαχίες με επιτυχία (άνοιξη 2024), αν και προς το παρόν με παρουσία χειριστή στο πιλοτήριο, μόνο όμως για λόγους ασφαλείας.

ΥΓ5. Πρόσφατο άρθρο (άνοιξη 2024, στο Science) σχετικά με τη διαχείριση των κινδύνων από την Τεχνητή Νοημοσύνη: https://www.science.org/doi/10.1126/science.adn0117

                                                                                                Γ. Μεταξάς

Η Οικονομία σαν Παραμύθι

(Το παρακάτω άρθρο είχε δημοσιευθεί στο προηγούμενο blog μου «mepolyaplalogia» τον Ιούνιο του 2015, με τον ίδιο τίτλο. Καθώς όμως το θέμα είναι ενδιαφέρον, δημοσιεύεται και σ’ αυτό το blog με μερικές ενημερώσεις).

Οι «σύγχρονοι» άνθρωποι (homo sapiens) για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια ήταν κυνηγοί και νομάδες και ζούσαν αυτόνομα σε μετακινούμενες μικρές ομάδες, δηλαδή ότι χρειάζονταν το κατασκεύαζαν ή το κυνηγούσαν μόνοι τους.
Όταν έμαθαν να καλλιεργούν τη γη πριν αρκετές χιλιάδες χρόνια, άρχισαν να «δένονται» με την περιοχή που καλλιεργούσαν και έτσι δημιουργήθηκαν οι πρώτοι οικισμοί, κοντά σε περιοχές που πρόσφεραν πλεονεκτήματα ασφάλειας, εύφορων εδαφών, εύκολων μεταφορών και υποφερτού κλίματος.

Στην αρχή, οι ανάγκες των κατοίκων της κάθε περιοχής που οργανώθηκαν σε οικισμό καλύπτονταν με κατ’ ευθείαν ανταλλακτικό εμπόριο, δηλ ανταλλάσοντας πράγματα και προϊόντα μεταξύ τους.

Όσο όμως οι οικισμοί μεγάλωναν, το ανταλλακτικό εμπόριο δεν ήταν πλέον πρακτικό, και ήδη κατά την ομηρική εποχή ήταν συνηθισμένο να μετράνε τις σημαντικές αξίες σε πολλαπλάσια ...βοδιών.

Τα "τούβλα" τσαγιού χρησιμοποιήθηκαν σαν μέσο συναλλαγής στην κεντρική Ασία, μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα!

Κάποτε λοιπόν (γύρω στο 700 π.Χ.), εκεί που ο αρχηγός ενός οικισμού κάπου στη σημερινή Μικρά Ασία έσπαγε το κεφάλι του να βρει κάποια πρακτικότερη λύση στο θέμα αυτό, ένας χωρικός βρήκε στο χωράφι του ένα σβώλο από ένα κίτρινο λαμπερό και βαρύ υλικό.

Μη ξέροντας τι να το κάνει το πήγε στον αρχηγό του, και τότε αυτός είχε μια έμπνευση.

Κατάλαβε ότι το υλικό αυτό βρίσκονταν στη φύση καθαρό, δεν αλλοιωνόταν, ήταν πολύ σπάνιο, και ενώ δεν είχε πρακτική χρήση θα ήταν πολύ επιθυμητό για κατασκευή στολιδιών και ...ίσως και για κάτι ακόμα.
 Έβαλε λοιπόν και το έκοψαν σε πολλά ίσα κομματάκια, και για να είναι περισσότερο σίγουρος κατασκεύασε και μια σφραγίδα με ένα σχέδιο δύσκολο να αντιγραφεί, και με αυτή σημάδεψε το κάθε κομματάκι που το ονόμασε νόμισμα, επειδή την αξία του τη δίνει ο νόμος.

Για να δώσουμε και μια αισιόδοξη νότα στην ιστορία μας, θα υποθέσουμε ότι σαν καλός άρχοντας μοίρασε ισόποσα σε όλους τους υπηκόους του (εννοείται μόνο στους άντρες) τα νομίσματα που κατασκεύασε, κρατώντας φυσικά για τον εαυτό του τη μερίδα του λέοντος (για να είναι η ιστορία μας και κάπως ρεαλιστική!).

Εδώ να υπενθυμίσουμε ότι ένα υλικό έχει μεγάλη αξία όταν είναι είτε πολύ χρήσιμο είτε πολύ επιθυμητό, και ταυτόχρονα σπάνιο.
Και τι σημαίνει μεγάλη αξία?

Απλούστατα, ότι υπάρχουν πολλοί που θα ήθελαν να το έχουν, αλλά επειδή το υλικό είναι σπάνιο όπως είπαμε, απαιτεί πολύ εργασία για να παραχθεί, δηλαδή θα πρέπει να πληρωθούν πολλοί άνθρωποι, ή έστω λίγοι άνθρωποι για μεγάλο χρονικό διάστημα, και συχνά σε δύσκολες ή επικίνδυνες συνθήκες.

Για παράδειγμα, στους αρχαίους πολιτισμούς ο χαλκός πρώτα και ο σίδηρος μετά, που ήταν (τουλάχιστον στην αρχή) δυσεύρετα μέταλλα με δύσκολη διαδικασία για να παραχθούν, είχαν πραγματική αξία καθώς τα χρησιμοποιούσαν για όπλα, εργαλεία και σκεύη, είδη πολύ σημαντικά για την επιβίωση των ανθρώπων.
Ο χρυσός από την άλλη πλευρά, εκείνη την εποχή δεν είχε ουσιαστική πρακτική χρησιμότητα (δεν υπήρχαν ακόμα οι χρυσές θήκες για τα δόντια, αν και είχε χρυσιμοποιηθεί χρυσό σύρμα για κάποιο είδος οδοντικής "γέφυρας"), αλλά ήταν πολύ επιθυμητός επειδή η κατοχή του προσέδιδε κύρος στον ιδιοκτήτη του.
Αντίθετα, το ξύλο που ήταν υλικό εύκολο να βρεθεί παντού, δεν είχε ιδιαίτερη αξία παρά τη μεγάλη χρησιμότητά του στις κατασκευές.

Σήμερα, παράδειγμα υλικού που δεν έχει ουσιαστικά πρακτική αξία αλλά είναι πολύ επιθυμητό για τη λάμψη του, είναι τα καθαρά διαμάντια. (Για τις τεχνικές χρήσεις τα βιομηχανικά διαμάντια αρκούν).

Έτσι λοιπόν το χρυσό ή αργυρό νόμισμα είχε αξία και από μόνο του, εφόσον το υλικό του είναι και πολύ επιθυμητό και σπάνιο.
Στην Ελλάδα ειδικότερα, το υλικό των πρώτων νομισμάτων ήταν ο πιο άφθονος άργυρος, και ένα από τα πρώτα ελληνικά αργυρά νομίσματα (αυτό της Αίγινας),  έχει τυπωμένη επάνω του μια θαλάσσια χελώνα.

  

Ένα από τα αρχαιότερα Ελληνικά νομίσματα, η Αιγηνίτικη θαλάσσια χελώνα.

Η ομοιότητα του σχεδίου στην πίσω όψη με το έμβλημα της σημερινής Alpha Bank, ΔΕΝ είναι σύμπτωση!

Ας επανέλθουμε όμως στον οικισμό μας, και ας θεωρήσουμε ότι είναι μια κλειστή οικονομία, δεν έχει δηλαδή σχέση με άλλους οικισμούς.
Εφόσον όλοι οι κάτοικοι ασχολούνται λίγο πολύ με το να παράγουν κάτι, είτε υλικό είτε υπηρεσίες, να είναι δηλαδή σιδεράδες, αγρότες, μαραγκοί, κτηνοτρόφοι, χτίστες, αλλά και δάσκαλοι, θεραπευτές, μάντεις, καλλιτέχνες κλπ, τα προϊόντα ή τις ικανότητες των οποίων κάποιοι άλλοι από τον οικισμό τις χρειάζονται ή τις επιθυμούν, όλα πάνε καλά.

Ακόμα και ο άρχοντας κάτι προσφέρει, ας πούμε βγάζει νόμους ή δικάζει ή διατηρεί στρατιώτες για προστασία από επιδρομείς.

Αλλά ακόμα και αν κάποιοι παράγουν κάτι που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο ή επιθυμητό και μαζέψουν περισσότερα νομίσματα από τους άλλους, εφόσον τα νομίσματα αυτά τα χρησιμοποιήσουν για να ζήσουν καλύτερα, δηλ να πληρώσουν υπηρέτες, να χτίσουν μεγαλύτερο σπίτι, να αγοράσουν περισσότερα τρόφιμα και κοσμήματα, τα νομίσματά τους θα τα πάρουν πάλι άνθρωποι της κοινότητας και θα εξακολουθούν να είναι όλοι ευχαριστημένοι.
Φυσικά κάποιος μπορεί να ζητήσει υπερβολικά πολλά νομίσματα, επειδή θεωρεί ότι προσφέρει κάτι που μόνο αυτός μπορεί να το κάνει ή απλά επειδή είναι άπληστος, αλλά αργά ή γρήγορα κάποιος άλλος θα μάθει να το κάνει εξίσου καλά, και ο ανταγωνισμός θα περιορίσει την υπερβολική αύξηση των τιμών.

Αν όμως ο ίδιος είναι και τσιγκούνης και ενώ έχει κερδίσει πολλά νομίσματα αντί να τα χρησιμοποιήσει για να ζήσει καλύτερα τα κρύψει (οι Ελβετικές τράπεζες δεν είχαν ιδρυθεί ακόμα!), τότε αυτά τα νομίσματα θα λείψουν από την κοινότητα και η αγοραστική δυνατότητα των κατοίκων θα μειωθεί.

Το ίδιο θα συμβεί αν αυξηθεί ο αριθμός των κατοίκων, μια και σε μια κοινότητα που ευημερεί παρουσιάζεται φυσιολογικά αύξηση του πληθυσμού της.

Τότε, ο άρχοντας (ή κάποιος μακρινός του διάδοχος) για να συνεχίσουν να ζουν όλοι  καλά θα πρέπει ή να κόψει νέα νομίσματα (αν βρει νέο χρυσό ή ασήμι, το να δώσει από τα δικά του μάλλον απίθανο), ή να βρει άλλους οικισμούς στους οποίους οι υπήκοοί του θα πουλούν μερικά από τα προϊόντα τους, παίρνοντας (με ειρηνικά μέσα) μέρος από το χρυσάφι των γειτόνων τους.

Γιατί όπως φαντάζεστε υπάρχει και άλλος πιο γρήγορος τρόπος, που ήταν πολύ στη μόδα την εποχή εκείνη και ακόμα είναι, να κάνει δηλαδή ο άρχοντας πόλεμο εναντίον των γειτόνων του (όλο και κάποιος Πάρης ή Σαντάμ θα βρεθεί για αφορμή), με την προϋπόθεση φυσικά ότι θα τον κερδίσει!

 Ο περίφημος χρυσός Δαρεικός απεικονίζει έναν Πέρση τοξότη, και χρησιμοποιήθηκε συχνά από τους Πέρσες για τον έλεγχο της Ελληνικής πολιτικής.

Ας αλλάξουμε τώρα κλίμακα χώρου και χρόνου και αφού προσπεράσουμε μερικές χιλιάδες χρόνια, ας έλθουμε στη σημερινή εποχή.

Θα διαπιστώσουμε ότι λίγα πράγματα έχουν αλλάξει ουσιαστικά, οι οικισμοί τώρα λέγονται πλέον «χώρες» οι κάτοικοι των χωρών αυτών κάνουν εμπόριο (ή πόλεμο) μεταξύ τους, και σε κάθε χώρα υπάρχουν λίγοι πλούσιοι και πολλοί φτωχότεροι άνθρωποι.

Μία σημαντική διαφορά όμως είναι ότι τώρα πλέον οι άνθρωποι επικοινωνούν πολύ εύκολα μεταξύ τους, ενώ οι φτωχοί γνωρίζουν πώς ζουν οι πλούσιοι, και έχουν πεισθεί ότι έχουν και αυτοί το δικαίωμα να ζήσουν πλούσια (προσοχή, δεν είναι το ίδιο όπως το να ΓΙΝΟΥΝ πλούσιοι).
Η παραγωγή προϊόντων ή υπηρεσιών παραμένει πάντοτε ο ειρηνικός τρόπος, ώστε μία χώρα να είναι αυτάρκης και πλούσια και κατά συνέπεια εθνικά υπερήφανη και ανεξάρτητη.

Το αν θα είναι και οι κάτοικοι της πλούσιοι, αυτό είναι περισσότερο θέμα καλής διαχείρισης του πλούτου της χώρας, από τις κυβερνήσεις της.

Αναπόσπαστο κομμάτι της σημερινής οικονομίας, είναι και οι τράπεζες.

Οι τράπεζες έγιναν αναγκαίες όταν δημιουργήθηκαν πολύπλοκα προϊόντα με μεγάλη αξία, που πωλούνταν σε μεγάλες ποσότητες ή σε μεγάλες αποστάσεις, συνήθως σε άλλες χώρες.

Όταν ξεκίνησε αυτό, οι δρόμοι δεν ήταν ακόμα ασφαλείς από ληστές και φυσικές καταστροφές και δεν ήταν συνετό οι ταξιδιώτες να κουβαλούν επάνω τους πολύ χρυσό ή ασήμι σε νομίσματα.
Έτσι δημιουργήθηκαν επιχειρήσεις από πλούσιους και αξιόπιστους εμπόρους, στους οποίους έδινες τα νομίσματά σου και έπαιρνες μια απόδειξη, την οποία μπορούσες να τη δώσεις σε αντίστοιχη επιχείρηση στον προορισμό σου, και να πάρεις (σχεδόν όλο) το ποσό σου πίσω και μάλιστα στο τοπικό νόμισμα.

Οι «τράπεζες» εκείνης της εποχής (δηλαδή τραπέζια στο δρόμο, όπου γίνονταν οι συναλλαγές και στα αγγλικά bank - πάγκος) συνεργάζονταν μεταξύ τους και όταν κατά διαστήματα αντάλλασσαν νομίσματα για να εξοφλήσουν τις μεταξύ τους εκκρεμότητες, το έκαναν οργανώνοντας πολυάριθμες και πολυδάπανες ένοπλες συνοδείες.
Έτσι, η κατοχή "αξίας" μεταφέρθηκε από τα υλικά αντικείμενα (χρυσό ή άργυρο) στην "πίστη", στην αξιοπιστία δηλαδή του τραπεζίτη ότι θα ανταλλάξει το χαρτί με την υπογραφή του (ή του συναδέλφου του) με τα παραπάνω πολύτιμα υλικά. Οι πρώτοι διδάξαντες της μεθόδου θεωρούνται οι Ναΐτες καλόγεροι-ιππότες, για τη διαδρομή Γαλλία - Παλαιστίνη.

Όμως σύντομα διαπιστώθηκε ότι το σύστημα μπορούσε να γίνει ακόμα πιο πρακτικό.

Αντί να πας στη τράπεζα για να δώσεις την απόδειξή σου και να πάρεις νομίσματα για να κάνεις μια πληρωμή, μπορούσες να δώσεις κατ’ ευθείαν την απόδειξη στον πωλητή, και αυτός με τη σειρά του σε κάποιον άλλον κοκ, και όταν ο τελευταίος χρειαζόταν κάποια στιγμή νομίσματα για να πληρώσει πχ μικροαγορές, τότε πήγαινε αυτός στην τράπεζα της περιοχής του και «εξαργύρωνε» έκανε δηλ πάλι άργυρο την αρχική απόδειξη.

Αρκετά αργότερα (τον 19^ο αιώνα) δημιουργήθηκαν τα κρατικά χαρτονομίσματα και ο «χρυσός κανόνας», ότι δηλαδή το χρήμα μιας τράπεζας και στη συνέχεια μιας χώρας, θα έπρεπε να αντιστοιχεί κατά ένα σημαντικό ποσοστό με τα αποθέματα χρυσού στα θησαυροφυλάκιά της.
Αυτός ο κανόνας ήταν τόσο επιτυχής που διατηρήθηκε γενικά μέχρι τη δεκαετία του '70, αν και Βρετανία και ΗΠΑ τον είχαν εγκαταλείψει ουσιαστικά από τη δεκαετία του '30, θεωρώντας ότι το σύστημα αυτό περιόριζε την οικονομία τους και ότι τα νομίσματά τους ήταν διεθνώς εξίσου αποδεκτά με τον χρυσό.

Το αποτέλεσμα είναι οι ΗΠΑ να έχουν ένα από το υψηλότερα χρέη παγκοσμίως, αλλά το χρέος αυτό καθαυτό δεν αποτελεί εμπόδιο στην οικονομία, δηλαδή στη δυνατότητα να δανείζεσαι, εφόσον οι δανειστές σου σε θεωρούν αξιόπιστο στην εκπλήρωση των οικονομικών υποχρεώσέων σου.

Αυτό δεν σημαίνει πάντως ότι όλες οι χώρες δεν εξακολουθούν να διατηρούν κάποια αποθέματα χρυσού στις κεντρικές τους τράπεζες για ασφάλεια (και δίνοντας τη ευκαιρία να γυρίζονται ταινίες με σενάρια που αφορούν στην κλοπή του!)

Εδώ αξίζει να αναφερθεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση όπου η οικονομία άνθισε, χωρίς τα χρήματά της να έχουν αντίκρισμα σε χρυσό, ή άλλες κυβερνητικές εγγυήσεις.

Πρόκειται για τη μικρή Αυστριακή πόλη Wörgl (Βέργκλ), που το 1931 η οικονομία της υπέφερε, όπως και όλη η Αυστρία, από την ύφεση που ακολούθησε την οικονομική κρίση του 1929.

 

To ομόλογο του Wörgl αξίας ενός σελινιού. Τα «χαρτόσημα» δεξιά, που έπρεπε να επικολλώνται κάθε μήνα, μείωναν προοδευτικά την αξία του ομόλογου, έτσι ώστε να υπάρχει κίνητρο για τη γρήγορη κυκλοφορία τους.

Ο προοδευτικός δήμαρχος της πόλης αποφάσισε να εκδώσει τοπικό χρήμα (σε μορφή ομολόγων), για το οποίο η μόνη εγγύηση ήταν η εμπιστοσύνη των κατοίκων προς το σύστημα αυτό και τον δήμαρχό τους.

Το πείραμα πήγε πολύ καλύτερα απ’ ότι περίμεναν και οι πλέον αισιόδοξοι, με αποτέλεσμα όλοι οι κάτοικοι του Wörgl να έχουν εργασία και να εκτελεσθούν σημαντικά έργα στην πόλη, μάλιστα το σύστημα άρχισε να επεκτείνεται και στις γειτονικές πόλεις.

Καθώς όμως τα ωραία πράγματα δεν κρατούν πολύ, η Κεντρική Τράπεζα της Αυστρίας που θεώρησε ότι θίγονται τα συμφέροντά της, κατάφερε να πετύχει την απαγόρευση της κυκλοφορίας των ομολόγων του Wörgl.

Για την Ιστορία, όταν λίγο αργότερα ο Χίτλερ προσάρτησε την Αυστρία, δεν υπήρξε η παραμικρή αντίδραση από το λαό της, θεωρώντας ότι αυτή η κίνηση θα έλυνε οριστικά τα οικονομικά προβλήματα της χώρας τους.

Για να επανέλθουμε όμως στις τράπεζες, ο βασικός ρόλος τους σήμερα στην πραγματικότητα είναι απλός.

Μαζεύουν χρήματα από τους καταθέτες προσφέροντάς τους ένα συγκεκριμένο επιτόκιο, και τα χρήματα αυτά τα δανείζουν με τη σειρά τους σε επιχειρήσεις που θέλουν είτε να ξεκινήσουν για πρώτη φορά ή να επεκταθούν, με μεγαλύτερο επιτόκιο. Έτσι ο καταθέτης συμμετέχει έστω έμμεσα σαν "μέτοχος" σε επενδύσεις εταιρειών, όπως θα δούμε και παρακάτω.
Αν όλα πηγαίνουν καλά, οι επιχειρήσεις αυτές θα έχουν κέρδη, οπότε θα μπορέσουν να ξεπληρώσουν τα χρέη τους στην τράπεζα συμπεριλαμβανομένου και του τόκου που αναλογεί, και η τράπεζα θα μπορεί να επιστρέψει τα χρήματα των καταθετών της όταν της ζητηθούν, με τον τόκο που υποσχέθηκε.
Η τράπεζα φυσικά κερδίζει από τη διαφορά των επιτοκίων προς τις επιχειρήσεις και προς τους καταθέτες, παρότι τελικά μοιράζεται τα κέρδη της με το κράτος, αλλά τελικά όλοι είναι κερδισμένοι και (θα έπρεπε να είναι) ευχαριστημένοι.

Βέβαια η τράπεζα έχει συμφέρον να διατηρεί ελάχιστο «ακινητοποιημένο» χρήμα στο θησαυροφυλάκιό της, οπότε αν συμβεί ένα μαζικό κύμα αναλήψεων από τους πελάτες της, όπως σε περιόδους κρίσης (πχ απειλή πολέμου), δεν θα υπάρχει αρκετό απόθεμα για να καλύψει τους πελάτες της. Αυτό όμως είναι ένα ρίσκο που η τράπεζα παίρνει βασισμένη σε στατιστικά στοιχεία (αν και τελικά το ρίσκο είναι των πελατών και όχι δικό της).

Τα προβλήματα αρχίζουν όταν οι επιχειρήσεις είτε από κακή εκτίμηση είτε εσκεμμένα δεν χρησιμοποιούν τα χρήματα που δανείστηκαν σωστά, οπότε έχουν ζημιά αντί για κέρδη και φυσικά δεν μπορούν να ξεπληρώσουν την τράπεζα.

Και η τράπεζα έχει ευθύνη βέβαια, επειδή θα έπρεπε να ελέγχει αν τα χρήματα που δανείζει χρησιμοποιούνται σωστά και για το σκοπό που δόθηκαν.
Το αποτέλεσμα όμως είναι ότι για να μην μείνουν οι καταθέτες (δηλαδή οι πολίτες) ξεκρέμαστοι, επεμβαίνει το κράτος και δανείζεται (σαν κράτος πια) για λογαριασμό της «απρόσεκτης» τράπεζας από διεθνείς τραπεζικούς οργανισμούς, για να «σωθούν οι καταθέσεις» και για να μπορεί να συνεχίζει να δανείζει η τράπεζα τις επιχειρήσεις, ελπίζοντας όμως ότι τώρα το «παιχνίδι» θα παιχτεί σωστότερα.

Και το χειρότερο είναι ότι όταν μια χώρα με προβλήματα δανείζεται, το επιτόκιο είναι αντιστρόφως ανάλογο με την οικονομική αξιοπιστία της χώρας.

Εφόσον όμως οι συνθήκες (βλ νοοτροπία των επενδυτών) δεν βελτιωθούν, ξεκινά ένας φαύλος κύκλος που αυξάνει συνεχώς το ύψος του δανεισμού, με αποτέλεσμα τη φτώχεια του κράτους και την εκποίηση περιουσιακών του στοιχείων για να μπορέσει να πληρώσει τις εσωτερικές (μισθούς, συντάξεις, πρόνοια) και εξωτερικές (τόκους, αμυντικό εξοπλισμό, καύσιμα) υποχρεώσεις του.
Και γενικά, αν μια χώρα αγοράζει περισσότερα αγαθά από όσα παράγει (σε αξία), αργά ή γρήγορα είτε θα φτωχύνει σύντομα, είτε θα αρχίσει να δανείζεται οπότε απλά θα φτωχύνει λίγο αργότερα.

Και μοιάζει σαν να διαφεύγει και από τους πλέον ειδικούς η στοιχειώδης αρχή, ότι ο δανεισμός (είτε μιλάμε για κράτη, είτε για επιχειρήσεις, είτε για οικογένειες) δεν δικαιολογείται παρά μόνο στις πιο κάτω περιπτώσεις:

1. Για να καλύψεις μια έκτακτη ανάγκης, πχ από ένα ατύχημα, ή φυσική καταστροφή, με την προοπτική να ξεπληρώσεις το χρέος μειώνοντας στη συνέχεια τα έξοδά σου.

2. Για να επενδύσεις σε κάτι, από το οποίο αναμένεις με σημαντικό ποσοστό βεβαιότητας ότι θα σου αποδώσει αρκετά, ώστε να πληρώσεις το χρέος σου και να εξακολουθείς να έχεις και κάποιο όφελος από εκεί και πέρα.

Αλλιώς ό δανεισμός «για να ζήσεις» δεν έχει τελειωμό, και αυτή ακριβώς η κατάσταση δημιούργησε τους δουλοπάροικους του Μεσαίωνα και τους σημερινούς "νεόπτωχους".
Για να επανέλθουμε στις επιχειρήσεις, να σημειωθεί ότι υπάρχει και η περίπτωση μια επιχείρηση να έχει μεν κέρδος, αλλά να το «εξάγει» σε καταθέσεις στο εξωτερικό.
Στην περίπτωση αυτή, το ποσό αυτό θα χρησιμοποιηθεί από μια ξένη τράπεζα για δανεισμό επιχείρησης άλλης χώρας, οπότε στην ουσία αυτό το ποσό θα έχει χαθεί από την τοπική αγορά και μάλλον θα καταλήξει να χρηματοδοτήσει έναν μελλοντικό ξένο ανταγωνιστή!

Εναλλακτικά, κάποιος υποψήφιος καταθέτης μπορεί να επιλέξει αντί να «δανείσει» τα χρήματά του στην τράπεζα, να συμμετάσχει σε μια επιχείρηση αγοράζοντας μετοχές της, δηλαδή θεωρητικά ένα κομμάτι της.

Με αυτόν τον τρόπο θα συμμετέχει στα κέρδη αλλά και στις ζημιές της και αυτός είναι ένας τρόπος να πάρει μια γεύση της επιχειρηματικότητας χωρίς να διαθέσει σημαντικό κεφάλαιο, χωρίς τους πονοκέφαλους των επιχειρηματικών διεργασιών, αλλά και χωρίς να έχει επίδραση (εκτός αν είναι σημαντικός μέτοχος) στις επιλογές της επιχείρησης.

Έτσι ελπίζει, εφόσον οι προβλέψεις του για την πορεία μιας επιχείρησης είναι σωστές, να κερδίσει πολύ περισσότερα από το να βάλει τα χρήματά του στην τράπεζα, αποδεχόμενος όμως και το ρίσκο να τα δει να μειώνονται ή ακόμα και να τα χάσει.

Και αυτό το τελευταίο μπορεί να συμβεί είτε από κακή διαχείριση είτε από λανθασμένες επιλογές της ίδιας της επιχείρησης, είτε ακόμα αν παρασυρθεί από πλασματικές πληροφορίες που οδηγούν σε αύξηση της αξίας μιας μετοχής χωρίς η αύξηση αυτή να αντιστοιχεί σε πραγματική αξία (κυρίως υλική) της επιχείρησης.

Αυτό σημαίνει ότι μοιραία η αξία της μετοχής θα ξαναπέσει και συνήθως πολύ χαμηλότερα από την αρχική αξία της, επειδή η εμπιστοσύνη των επενδυτών στην επιχείρηση θα έχει κλονιστεί, και είναι η εμπιστοσύνη που κάνει την οικονομία να κινείται, τόσο σε επίπεδο επιχειρήσεων, όσο και κρατών.

Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, όσοι έχουν «σωστές» πληροφορίες αγοράζουν φτηνά και πουλούν (έγκαιρα) ακριβότερα, οπότε κερδίζουν, οι περισσότεροι όμως που βρίσκονται έξω από το «κύκλωμα» μοιραία τελικά θα χάσουν, αφού από κάπου πρέπει να βγουν τα κέρδη των «επιτήδειων».

Με το άνοιγμα του εμπορίου τις τελευταίες δεκαετίες σ’ ολόκληρο τον πλανήτη (μετά το ουσιαστικό τέλος του «ψυχρού πολέμου») οι μεγάλες επιχειρήσεις βρήκαν έναν τρόπο να μειώσουν το κόστος παραγωγής των προϊόντων τους, ώστε να τα κάνουν περισσότερο ανταγωνιστικά.

Ο τρόπος αυτός ήταν η μεταφορά μέρους, ή όλης της παραγωγής τους στις νέες αναπτυσσόμενες χώρες που μπήκαν στο παιχνίδι του παγκόσμιου εμπορίου, βασικά σε χώρες της Ασίας, που είχαν χαμηλό εργατικό κόστος.
Έτσι, αποκτούσαν ταυτόχρονα και πρόσβαση και σε μια τεράστια αγορά που είχε μείνει πίσω σε σχέση με τα δυτικά πρότυπα, και ήθελε να καλύψει γρήγορα τη διαφορά.

Το αποτέλεσμα ήταν οι επιχειρήσεις αυτές να γίνουν πράγματι περισσότερο ανταγωνιστικές, αλλά σε λίγο το ίδιο έκαναν και οι ανταγωνιστές τους, ενώ ταυτόχρονα δημιουργήθηκε πρόβλημα ανεργίας στις χώρες τους.

Και είναι λογικό να υποθέσει κανείς, ότι στην πράξη αυτό θα ισορροπήσει όταν θα ανέβει το βιοτικό επίπεδο και των Ασιατικών χωρών και όταν θα ισχύσουν και εκεί αυστηροί νόμοι για αντιρρύπανση, παραγωγή ενέργειας κλπ, έτσι ώστε να πάψει να αποτελεί ουσιαστικό πλεονέκτημα η μεταφορά της παραγωγής στις χώρες αυτές.

Πιθανώς, αυτό να σημαίνει ότι το βιοτικό επίπεδο θα ισορροπήσει κάπου ενδιάμεσα, μεταξύ του σημερινού υψηλού Ευρωπαϊκού και του χαμηλότερου Ασιατικού, και ενδεχομένως να υπάρχει ακόμα ένα "σκαλί" για να χρησιμοποιηθεί, αυτό των Αφρικανικών χωρών .

Εικόνα από το μέλλον. Πειραματικό ταξί χωρίς οδηγό. Ήδη στα Τρίκαλα (που πρωτοπορούν στον ελληνικό χώρο στα θέματα εφαρμογής τεχνολογίας για τους δημότες τους), κυκλοφορούν δοκιμαστικά δύο μικρά αστικά λεωφορεία χωρίς οδηγό!

Ακόμα και η εξέλιξη της τεχνολογίας, αν και αναπόφευκτη, κάθε άλλο παρά βοηθάει στην επίλυση του προβλήματος, καθώς οι ραγδαία εξελισσόμενοι αυτοματισμοί που κάνουν τα προϊόντα πιο ελκυστικά στους αγοραστές, απαιτούν λιγότερους (αν και πιο εξειδικευμένους) τεχνίτες απ’ ότι παλαιότερα.
Φανταστείτε πχ σε δέκα χρόνια ή και λιγότερα, όταν τα ταξί δεν θα χρειάζονται οδηγό, τι πρόβλημα θα δημιουργηθεί στους ανθρώπους που το επάγγελμα αυτό θα ήταν κάποια λύση, και οι οποίοι δεν θα μπορέσουν να μεταπηδήσουν σε μια πιο εξειδικευμένη εργασία (πχ να κατασκευάζουν ή να επισκευάζουν τους αυτοματισμούς των οχημάτων αυτών).

Ακόμα όμως και αν θα μπορούσαν να ακολουθήσουν μια τέτοια εξειδίκευση, οι νέες θέσεις εργασίας στατιστικά δεν θα είναι περισσότερες από τις μισές από αυτές που καταργούνται.

Κάτι που αρχίζει και συζητιέται έντονα στις μέρες μας (άνοιξη του 2015), είναι η κατάργηση του κλασικού χρήματος και η αντικατάστασή του με "πλαστικό".
Αυτό έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα, αλλά και ένα μάλλον μεγαλύτερο μειονέκτημα.
Το πλεονέκτημα, εκτός από την ευκολία τού να μην κουβαλάς μαζί σου χρήματα, είναι ότι θα καταγράφονται όλες οι συναλλαγές, οπότε θα μειωθεί σημαντικά η δυνατότητα φοροδιαφυγής που όπως είναι γνωστό, στη χώρα μας είναι μάστιγα, ίσως και λίγο "σπορ". Ενδεχομένως μειωθούν και οι ληστείες, τουλάχιστον για μετρητά.
Το μειονέκτημα είναι ότι οι άνθρωποι δεν θα έχουν τίποτα στα χέρια τους, παρά μόνο καταγραφές σε κάποιους servers.
Και πέρα από τον κίνδυνο να χαθούν ή να παραποιηθούν τα ηλεκτρονικά αρχεία από φυσικές (πχ έξαρση ηλιακής δραστηριότητας) ή κακόβουλες ανθρώπινες ενέργειες (χάκερς), υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να χρησιμοποιηθούν σε εθνικό ή και παγκόσμιο επίπεδο για να ελέγξουν τις ζωές των ανθρώπων, χωρίς την (με δημοκρατικό τρόπο) συγκατάθεσή τους.
Θα μπορούσε όμως να σκεφθεί κάποιος ακόμα ένα (αλλά μάλλον θεωρητικό) πλεονέκτημα του πλαστικού χρήματος, ειδικά αν είναι εθνικό.

Προκειμένου να κινείται η οικονομία και καθώς όλο το χρήμα θα είναι εγγραφές σε τράπεζες, θα μπορούσε εύκολα να ρυθμιστεί κατά τα πρότυπα του Wörgl, ώστε οι τραπεζικές καταθέσεις στο εθνικό χρήμα να χάνουν βαθμιαία την αξία τους, πχ 1% κάθε μήνα, για να υπάρχει κίνητρο ώστε το χρήμα να κυκλοφορεί.

Φυσικά αυτό θα ίσχυε και για το ίδιο το κράτος, το οποίο επιπλέον θα έπρεπε να παρέχει αξιοπρεπείς και αξιόπιστες υπηρεσίες υγείας, παιδείας, συνταξιοδότησης κλπ, ώστε να μειωθεί το «χρήμα στην άκρη για ώρα ανάγκης».

Αυτό που παρατηρούμε σήμερα είναι ότι σε παγκόσμιο επίπεδο ο πληθυσμός και ο μέσος όρος ζωής συνεχίζουν να αυξάνονται, ενώ οι θέσεις ανειδίκευτης εργασίας μειώνονται και σε αντίθεση με τον οικισμό στην αρχή της ιστορίας μας, δεν υπάρχουν άλλοι οικισμοί σε γειτονικούς πλανήτες για να επεκτείνουμε τις συναλλαγές μας!
Παλαιότερα, τα κράτη ήθελαν να έχουν μεγάλους πληθυσμούς, επειδή οι εργασίες ήταν βασικά χειρωνακτικές, υπήρχε μεγάλη θνησιμότητα, οι άνθρωποι δεν είχαν πολλές απαιτήσεις από τη ζωή τους, αλλά και για να μπορούν να διατηρούν ισχυρό στρατό.
Σήμερα, τα παραπάνω έχουν ανατραπεί ακόμα και για το στρατό, επειδή παρόλο που δεν έχουμε εξελιχθεί αρκετά ως ανθρώπινο είδος ώστε κάθε χώρα να νιώθει ασφαλής χωρίς στρατό, η στρατιωτική ισχύς δεν μετριέται πλέον (ή δεν θα μετριέται σύντομα) με τον αριθμό των στρατιωτών, όσο με την υψηλή τεχνολογία του.
Συνεπώς, οι μεγάλοι πληθυσμοί αποτελούν μάλλον πρόβλημα στις σημερινές συνθήκες, ενώ αν η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού περιοριστεί οικειοθελώς, οι λιγότεροι άνθρωποι θα ζήσουν καλύτερα, και επιπλέον σε ένα λιγότερο ρυπασμένο περιβάλλον. 

Σύμφωνα με την ηλεκτρονική εφημερίδα www.in.gr (Ιανουάριος 2016):

«Οι μεγάλες αλλαγές στην αγορά εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της αύξησης της χρήσης ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης, θα έχουν ως αποτέλεσμα την καθαρή απώλεια 5 εκατ. θέσεων εργασίας τα επόμενα πέντε χρόνια σε 15 μεγάλες χώρες, σύμφωνα με πρόσφατη ανάλυση.
Τα δύο τρίτα των εκτιμώμενων απωλειών αναμένονται στους κλάδους εργασίας γραφείου και διοικητικών υπηρεσιών, θα υπάρχει όμως αυξανόμενη ζήτηση για αναλυτές δεδομένων και ειδικούς αντιπροσώπους πωλήσεων». 

Πιο συγκεκριμένα, η πρόβλεψη του ΟΗΕ (αρχές 2016) για τον πληθυσμό της Γης, είναι:
Έτος 2030, πληθυσμός σχεδόν 8.5 δισεκατομμύρια.
Έτος 2050, πληθυσμός τουλάχιστον 9.7 δισεκατομμύρια. 

Γι’ αυτό, δεν ακούγεται παράλογη η πρόταση του Μπιλ Γκέιτς (συνιδρυτής της Microsoft, δισεκατομμυριούχος και φιλάνθρωπος διεθνούς εμβέλειας), που σε συνέντευξή του τον Φεβρουάριο του 2017 πρότεινε ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα πρέπει να φορολογεί κάθε νέα χρήση ρομποτικών συσκευών σε επιχειρήσεις, ώστε να μειωθεί ο ρυθμός υποκατάστασης της ανθρώπινης εργασίας από αυτοματισμούς και να δαπανηθούν τα ποσά που θα προκύψουν για να χρηματοδοτηθούν άλλες μορφές ανθρώπινης εργασίας.

  

H προβλεπόμενη εξέλιξη του πληθυσμού της Γης, εφόσον συνεχίσει να αυξάνεται με τον σημερινό ρυθμό.

Η οικονομική κρίση που έγινε παγκόσμια αισθητή από το τέλος της δεκαετίας του 2000, οδήγησε πολλές περιοχές παγκόσμια και ειδικότερα στη Γαλλία, να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Wörgl και να εκδώσουν δικό τους νόμισμα που χρησιμοποιείται παράλληλα με το Ευρώ.

Στη Γαλλία τουλάχιστον 20 περιοχές το εφαρμόζουν, όπως το Montreuil που εκδίδει το «LaPeche» (αλιεία) και η Villeneuve sur Lot που εκδίδει το «Abeille» (μέλισσα), ενώ αντίστοιχο παράδειγμα στην Αγγλία είναι το τοπικό νόμισμα του Bristol. 
Τα νομίσματα αυτά έχουν ίση μοναδιαία αξία με το Ευρώ, και σε πολλά εφαρμόζεται ο κανόνας της χρονικής υποτίμησής τους, όπως στην περίπτωση του Wörgl, ώστε να  υπάρχει κίνητρο για τον κάτοχό τους να τα κυκλοφορεί και όχι να τα συσσωρεύει. 
Πάντως τα παραπάνω είναι υπαρκτά τυπωμένα χρήματα και δεν έχουν σχέση με το άυλο bitcoin, το οποίο δεν φαίνεται να έχει πείσει για την πρακτικότητα και την ασφάλειά του καθώς δεν συνδέεται άμεσα με προστιθέμενη αξία, η οποία αποτελεί τη βάση της πραγματικής οικονομίας. 

Προτεινόμενα βιβλία για βασικές γνώσεις Οικονομίας:

“ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΤΟ ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑ και η απειλή του πληθωρισμού”, του Γιάννη Παπαδημητρίου.

“ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΡΗ ΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ”, του Γιάνη Βαρουφάκη, Εκδόσεις Πατάκη.             

Η σειρά των βίντεο GREEKONOMICS του Κοσμά Μαρινάκη, καθηγητή οικονομικών στο πανεπιστήμιο της Σιγκαμπούρης, με πολλά θέματα να αφορούν ειδικά την Ελλάδα.                                                

Προτείνεται επίσης η επίσκεψη στο Νομισματικό Μουσείο στο κέντρο της Αθήνας, που στεγάζεται στο παλιό (και πολύ ενδιαφέρον) αρχοντικό του Ε. Σλήμαν.

                                                                                                                        Γ. Μεταξάς